การเจริญอิทธิบาทในธรรมวินัย : หน้า 155/390

๑๕๙ สมเด็จพระญาณสังวรสมเด็จพระสังฆราชสกลมหาสังฆปริณายก ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เธอทั้งหลายจงท่องเที่ยวไปในโคจร (ที่เที่ยว) ซึ่งเป็นวิสัยอันสืบมา จากบิดาของตนจักเจริญด้วยอายุบ้าง จักเจริญด้วยวรรณะบ้าง จักเจริญด้วยสุขบ้าง จักเจริญด้วย โภคะบ้าง จักเจริญด้วยพละบ้าง” “ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในเรื่องอายุของภิกษุ มีอธิบายอย่างไร ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุ ในธรรมวินัยนี้ เจริญอิทธิบาทประกอบด้วยฉันทสมาธิ สมาธิที่มีฉันทะเป็นเหตุหรือเป็นใหญ่ คือ ทำฉันทะให้เป็นอธิบดี (เป็นใหญ่) จึงได้สมาธิ ได้เอกัคคตาแห่งจิตปธานสังขาร สังขารคือความ เพียรพยายามเป็นปธาน คือความเพียร ๔ อย่าง คือ ภิกษุนั้นทำฉันทะให้เกิด พยายามปรารภ ความเพียร ประคองจิตไว้ ทำความเพียร เพื่อป้องกันบาปอกุศลธรรมที่ยังไม่เกิดมิให้เกิดขึ้น เพื่อ ละบาปอกุศลธรรมที่เกิดขึ้นแล้ว เพื่อสร้างกุศลธรรมที่ยังไม่เกิดให้เกิดขึ้นแล้ว ฉันทะสมาธิและ ปธานสังขารดังกล่าวมานี้ ประมวลย่อ ๒ อย่างนั้นเข้าเป็นอันเดียวกันย่อมถึง ซึ่งอันนับว่าฉันทส มาธิปธานสังขาร” ก็ภิกษุ เจริญอิทธิบาทอันประกอบด้วยวิริยสมาธิปธานสังขาร เจริญอิทธิบาท อัน ประกอบด้วยจิตตสมาธิปธานสังขาร เจริญอิทธิบาท ประกอบด้วยวิมังสาสมาธิปธานสังขารแม้ ข้อนี้ก็มีอธิบายเช่นเดียวกับข้อที่หนึ่ง คือ ฉันทะสมาธิปธานสังขาร ๓ ๑ ภิกษุนั้น เพราะกระทำให้มากซึ่งอิทธิบาท ๔ เหล่านี้ เมื่อปรารถนาก็พึ่งตั้งอยู่ได้ถึงกับ หรือเกินกว่ากัป อธิบายตามนวโกวาทว่า อิทธิบาท คือคุณเครื่องให้สำเร็จความประสงค์ ๔ อย่าง ๑. ฉันทะ ความพอใจรักใคร่ในสิ่งนั้น ๒. วิริยะ เพียรประกอบสิ่งนั้น ๓. จิตตะ เอาใจฝักใฝ่ในสิ่งนั้นไม่วางธุระ ๔. วิมังสา หมั่นตริตรองพิจารณาเหตุผลในสิ่งนั้น คุณ ๔ อย่างนี้ มีบริบูรณ์แล้วอาจชักนำบุคคลให้ถึงสิ่งที่ต้องประสงค์ซึ่งไม่เหลือวิสัย สิ่ง ที่ต้องประสงค์นั้นก็ไม่จำกัดว่าสิ่งใด พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสรวมไว้ในหมวด โพธิปักขิยธรรม ธรรมเป็นฝักฝ่ายแห่งความตรัสรู้ ๓๗ ประการ ในจักกวัตติสูตรนี้ แสดงว่าอิทธิบาท ๔ นี้แต่ละ ข้อเป็นอธิบดีให้ได้สมาธิ ประกอบด้วย สัมมัปปธาน ความเพียรชอบ ๔ ข้อ และแสดงยกภิกษุ เป็นที่ตั้งในทางเจริญอายุโดยความมุ่งหมาย ย่อม