พระอำนาจและการปกครองของจักรพรรดิ : หน้า 33/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๓๓ ถ้าอำนาจใหญ่อันประกอบด้วยกำลังอันตั้งอยู่ในอุบายโกศล รู้จักดำเนินการให้เป็นผลแก่ บ้านเมือง ก็ย่อมจะแผ่อานุภาพให้ไพศาลออกไปได้ ข้อนี้จึงสาธกด้วยเรื่องใน จักรวัติสูตร ในทีม นิกายปาฏิกวรรค พระราชามหากษัตริย์เชฏฐโกรส ของพระเจ้าทัฬหเนมีจักรพรรดิราช ทรงอยู่ ในโอวาทของพระชนก ทรงบำเพ็ญจักรพรรดิวัตรจัดธรรมมิการักขาวรณคุตต์ ปกครองเหล่านั้น อนุยันตกษัตริย์ราชบริพารพราหมณ์คฤหบดีเสวกามาตย์ ราษฎร์ ชาวนิคมชนบทข้าขอบขัณฑสีมา สมณพราหมณาจารย์ ตลอดถึงมฤคปักษีชาติ ให้เกษม สุขปราศจากภยันตราย ป้องกันเหตุร้าย มิให้เป็นไป ทำนุบำรุงประชาชนผู้ไร้ทรัพย์ให้มั่งคั่งสมบูรณ์ ไม่ต้องประพฤติมิจฉาชีพอันจะ ก่อให้เกิดการเบียดเบียนกันและกัน หมั่นไต่ถามถึงบาปบุญคุณโทษประโยชน์ ใช่ประโยชน์ กะ สมณพราหมณาจารย์ผู้ทรงคุณธรรมละเว้นกิจที่ให้โทษ ประกอบแต่กิจที่เป็นประโยชน์ เป็นวัตต สมาทาน แต่พระเดชานุภาพและพระเกียรติคุณไพศาลไปทั่วทิศานุทิศ ไม่มีกษัตริย์เจ้านครนั้น ๆ จะอาจแข่งขันไม่อ่อนน้อม เสด็จยาตราตุรงคินี้แสนยากรไปถึงไหน ก็ได้ความยอมไปถึงนั้น ถึง ความเป็นพระเจ้าจักรพรรดิราชปกครองมหาปฐพี มีสมุทรสาครเป็นขอบขัณฑสีมามณฑลได้ราบ คาบด้วยธรรมิกอุบาย ไม่ต้องใช้อาณาเคี่ยวเข็ญเบื้องหน้า นี้ก็เป็นเรื่องปรัมปรา แต่เป็นข้อ สาธกให้เห็นผลแห่งอุบายโกศล อันเป็นเครื่องทวีความเจริญของอำนาจนั้น ๆ ให้ยิ่งขึ้น ในฝ่ายศาสนธรรม สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงอาศัยพระคุณข้อนี้เป็นที่ตั้งเมื่อทรง สั่งสอนเวไนยสัตว์ ก็อนุวัตรโดยควรแก่อัธยาศัยและเวลา ชนเหล่าใดมีสันดานหนาไปด้วยอกุศล ก็ทรงแสดงทุจริตและผลของทุจริต ให้เกิดสังเวชแล้วและละเว้นเสีย ชนเหล่าใดมีสันดานประกอบ ไปด้วยกุศล ก็ทรงแสดงสุจริตและผลของสุจริต ให้เกิดปีติปราโมทย์แล้วและสมาทาน ชนเหล่าใด มีอธิมุติอ่อน ก็ทรงสั่งสอนด้วยทิฏฐธัมมิกัตถประโยชน์ชนเหล่าใดมีอธิมุติเป็นปานกลางก็ทรงสั่ง สอนในทางสัมปรายิกัตถประโยชน์ ในเวลาใดมีอธิมุติกล้าก็ตรัสเทศนาด้วยปรมัตถประโยชน์ ใน เวลาใดควรจะทรงแสดงธรรมเช่นไร ก็ทรงแสดงตามควรแก่เวลานั้น ศาสโนวาทของพระองค์จึงมี คุณเป็นอัศจรรย์ผู้กระทำตามได้ผลสมควรแก่ความปฏิบัติ มีผู้ศรัทธาเลื่อมใส ถวายพระเนมิตต กนามว่า อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถ เป็นสารถีฝึกบุรุษควรทรมานไม่มีผู้อื่นจะยิ่งกว่า ประดิษฐานพระศาสนาขึ้นในโลก เพื่อประโยชน์แก่เทวดามนุษย์สืบมา สามารถ