ความสำคัญของการรู้จักเวลาและการประพฤติของมนุษย์ : หน้า 247/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) ๒๕๒ ก็ด้วยความมุ่งหมาย ว่า จะได้ใช้เวลาให้จธุระ เป็นที่ตั้ง ความประพฤติแม่นยำในเวลา ยังเป็นธรรมเนียมที่จำเป็น ก็ด้วยความประสงค์ดุจเดียวกัน กาลัญญุตา ในอรรถวิกัปหลังนี้ ย่อม สําหรับกับนิพัทธกิจ บุคคลผู้อกาลัญญู ไม่รู้จักกาลแลประกอบการงานให้ผิดเวลา มิใช่ว่าจะนำหายนะมาแก่ ตนเท่านั้นก็หาไม่ ย่อมยังความเสียหายให้เกิดแม้แก่ผู้อื่นอันเนื่องด้วยตนได้ด้วยเหมือนกัน เช่น แม่ทัพไม่เป็นกาลัญญู ยกพลเข้าจู่โจมตีข้าศึกในเวลายังไม่เป็นทีก็จำจะเสียพลเป็นอันมากในอัน ใช่เหตุ แลอาจถึงปราชัยเสียประเทศบ้างเมืองก็เป็นได้ แม้ในคัมภีร์ชาดก ท่านก็ได้ยกความข้อนี้ ขึ้นบรรหาร โดยความเป็นภาษิตของอาจารย์ทิศาปาโมกข์ ติไก่ผู้ขันไม่เป็นเวลา ไม่แน่นอนสับสน ยังพวกมานพผู้เรียนมนต์ให้ลุกขึ้นไม่เป็นกำหนด ต้องเสียประโยชน์ในการเรียน เป็นข้อเปรียบด้วย ความเป็นไปของหมู่ชนด้วยพจนนิพนธ์ว่า อมาตาปิตุสิวฑฺโฒ อนาจริยกุเล วส์ วา อภิชานาติ กุกุกุโก ។ นาย กามกาล ไก่ตัวนี้มิได้เจริญในสำนักของมารดาบิดามิได้อยู่มาในตระกูลอาจารย์จึง ไม่รู้จักกาลที่ควรหรือไม่ ควร ดังนี้ สัปปุริสบุคคลตั้งต้นแต่พระพุทธเจ้าลงมา ย่อมตั้งอยู่ในกาลัญญุตา ประกอบกิจให้ถูก แก่สมัย รู้จักใช้เวลาให้เป็นผล จัดว่าเป็นผู้ปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตนและผู้อื่นทั้งสองฝ่าย คุณข้อนี้ จึงนับว่าเป็นสัปปุริสธรรมประการหนึ่ง อันกาละนี้ ได้ชื่อว่ามีความเปลี่ยนแปลงไป ก็เพราะอาศัยการแปรแห่งความเป็นไปของ โลกสันนิวาส คือหมู่สัตว์มีโลกเป็นที่อยู่อาศัย แลโลกสันนิวาสนี้ ก็เป็นสังขตธรรมอันเหตุปัจจัย แต่งขึ้น ย่อมตั้งอยู่ในวิสัยของธรรมดา ตั้งหน้าแต่จะตกลง จำต้องมีกำลังทานไว้จึงจะทรงอยู่ได้ แต่ กำลังนั้นมีปกติไม่เสมอกัน ยิ่ง ๆ หย่อน ๆ ข้อนี้เป็นเหตุแปรของฝ่ายที่อ่อน เพื่อได้กำลังพอกัน ไม่เช่นนั้น ก็ทรงอยู่ไม่ได้ดุจพัสดุนั้น ๆ ไม่มีอะไรทานก็มีปกติตกลงสู่ปฐพีดล แม้บุคคลประดิษฐ์ เครื่องอุปกรณ์สิ่งใดสิ่งหนึ่งขึ้นได้ อันจะให้ คุณหรือโทษแก่โลกทั้งปวงหรือแต่โดยเอกเทศ ก็ยัง เป็นเหตุแห่งความแปรของโลกได้ เหตุดังนั้น สังขารพิเศษ คือสิ่งที่ปัจจัยปรุงขึ้นแปลก ๆ จึง ปรากฏเป็นของประณีสุกใส ณ กาลลางคาบ ทุรพลเลวทรามในกาลลางครั้ง เปลี่ยนเป็นยุคเป็น สมัยไป. สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า เข้าพระราชหฤทัยความเปลี่ยนแปลงอัน เป็นไป ตามกาลฉะนี้ จึงได้ทรงเลิกถอนแก้ไข พระราชกำหนดขนบธรรมเนียมของเก่าที่