ความสำคัญของบุตรในวงศ์สกุล : หน้า 63/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๖๓ ปุตตสังคหะข้อ ๒ นั้น มีพรรณนาว่า บุตรนั้นในชั้นเดิม ได้แก่ผู้ที่สืบสายเป็นชั้น รองลงมาแต่ต้น แต่ในชั้นหลัง เป็นชื่อแม้แห่งชนอื่นผู้ตั้งอยู่ในฐานเป็นเช่นนั้น มีบุตรบุญธรรม เป็นที่อ้าง ในที่นี้ประสงค์เฉพาะบุตรผู้สืบสาย ที่เรียกว่า โอรสจำพวกเดียว, เป็นธรรมดาของ โลกสันนิวาส ข้อนี้มีทั่วไป แม้ในกำเนิดดิรัจฉาน ประเภทชลาพุชะนอนในครรภ์และอัณฑชะเกิด ในฟองจำนวนที่ต้องฟัง เหตุดังนั้น การเลี้ยงรักษาบุตรของตนจึงเป็นหน้าที่ของมารดาบิดาแต่ เดิมมา การแสวงหาโภคทรัพย์ก็เพื่อประโยชน์แก่กิจนี้ ประการหนึ่ง เมื่อได้ทำแล้วก็ชื่อว่าได้ถือ ประโยชน์แก่งโภคทรัพย์ เป็นอันจับจ่ายด้วยดี ไม่มีข้อจะพึงครหา แม้สมเด็จพระโลกนาถเจ้า ก็ ได้ทรงขึ้นตรัสว่า เป็นกิจของพระอริยสาวกผู้ครองฆราวาส มีแจ้งในบาลีแห่งพระสูตรทั้งหลายว่า อุฏฐานวิริยาธิคเหติ โคเคน พาหาพลปริจิเตหิ เสทาวกขิตเตหิ ธมมิเกหิ ธมฺมลทเธ ปุตฺตทาร์ สุเขต ปีเนติ สมมา สุข ปริหรติ ดังนี้บ้าง เปลี่ยนบทกิริยาข้างท้ายแสดงโดย โวหารอย่างอื่นบ้าง ความแห่งบาลีข้างต้นว่า อริยสาวกในพระศาสนานี้ มีโภคทรัพย์ได้มาแล้ว ด้วยความเพียร คือความหมั่น อันตนสั่งสมแล้วด้วยกำลังพาหาจนเสโทไหลโทรมกาย เป็นของ เกิดขึ้นแล้วโดยธรรม ได้มาแล้วโดยธรรม ย่อมอุปถัมภ์ยังบุตรภรรยาให้เป็นสุข อิ่มหนำ บริหาร บำรุงให้สำราญโดยอุบายที่ชอบ ดังนี้ ปุตตา วัตถุ มนุสสาน บุตรเป็นวัตถุที่ตั้งของมนุษย์ ทั้งหลาย คือเป็นผู้จะสืบสายให้วงศ์สกุลเจริญแพร่หลายด้วยประชา ดุจพื้นพสุธาเป็นที่งอกขึ้นแห่ง หมู่ไม้เจริญจนเป็นดงใหญ่ที่สุดก็มีฉะนั้น จำพวก คือ อติชาตบุตร อนุชาตบุตร ๑ อวชาตบุตร ๑ บุตรผู้เกิดเป็นคนเลิศล่วงมารดาบิดาขึ้นไป ชื่อว่า อติชาตบุตร บุตรผู้เกิดเป็นคนสมแก่ชนกชนนี ชื่อว่า อนุชาตบุตร บุตรผู้เกิดเป็นคนเลวทรามกว่าบุรพการี ชื่อว่าอวชาตบุตร บุตรผู้อติชาตย่อมสามารถจะตั้งและดำรงวงศ์สกุลให้เจริญกว่าพื้นเดิม บุตรผู้ อนุชาตย่อมอาจรักษาวงศ์สกุลให้ถาวรสืบ ๆ ไป บุตรผู้อวชาตมีแต่จะทำวงศ์สกุลให้เสื่อมสูญ มี อุปมาเหมือนพันธุ์ไม้ ได้รับบำรุงของเจ้าของ งดงามเรี่ยวแรงกว่าพันธุ์เดิม ก็ย่อมจะเผล็ดดอก ออกผลสืบพันธุ์ไปได้นาน ที่ปานกลางเป็นแต่เสมอพันธุ์เดิมก็ยังใช้ได้ พันธุ์ก็ยังจะสืบไปได้อีก ที่ เล็กแคระจะเผล็ดดอกออกผลก็เต็มแกน ไม่เป็นที่ยินดีของเจ้าของ ต้องถูกตัดทอนสูญพืชพันธุ์ฉัน ใด ข้ออุปไมยคือบุตรก็เป็นฉันนั้น เหตุดังนั้น มารดาบิดาควรบริหารทำนุบำรุงบุตรของตน ให้ ยิ่งขึ้นไปกว่าการเลี้ยง โดยปกติ (๑) สํ. ส. ๑๕/๕๑. แต่บุตรนั้นมี ๓ ๑