การบริหารราชการในสมัยพระบรมชนกาธิราช : หน้า 291/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) ๒๙๖ แก่อนุชนภายหลัง จักไม่เอาเยี่ยงอย่างต่อไป พระคุณข้อนี้ ได้ในบาลีว่า นฏฐ์ คเวสนฺติ แสวงหาพัสดุที่หายแล้ว อีกประการหนึ่ง ทรงตั้งพระราชหฤทัยบำรุงรักษาข้าขอบขัณฑสีมาให้อยู่ เย็นเป็นสุข จึงทรงป้องกันเหตุภายใน คือทรงเพิ่มเติมแก้ไขพระราชบัญญัติ ประมวลกฎหมาย แพ่งแลพาณิชย์ เพื่อป้องกันความผิดอันเกี่ยวแก่ห้างหุ้นส่วนบริษัทสมาคมแลมูลนิธิ ทั้งทรง เพิ่มเติมพระราชบัญญัติออกโฉนดที่ดินให้สะดวกแก่ผู้โอนโฉนดซื้อขายกันในจังหวัดนั้น ๆ แลทรง ตั้งพระราชบัญญัติศุลกากร เพิ่มพิกัดภาษีขึ้นกว่าก่อนในสินค้าอันจักมาจากต่างประเทศ แลทรง บำบัดอันตรายซึ่งจักเกิดแต่เหตุภายนอก คือทรงแก้ไขหนังสืบสัญญาทรงพระราชไมตรีการค้าขาย แลการเดินเรือ ระหว่างกรุงสยามกับต่างประเทศโดยจำนงความสมภาพแลอำนวยประโยชน์ให้แก่ กันแลกัน เพื่อเพิ่มพูนทางสัมพันธมิตรให้กรลมเกลียวสนิทยิ่งขึ้น พระคุณข้อนี้ ได้ในบาลีว่า ชิณณ์ ปฏิสงฺขโรนติ บูรณะของเก่าให้ดียิ่งขึ้น อีกประการหนึ่ง ทรงตั้งพระราชหฤทัยประหยัด การใช้จ่ายพระราชทรัพย์แผ่นดินลดน้อยลงจนสุดความสามารถ งบประมาณในการจ่ายพระราชทรัพย์ ให้รายได้สูงกว่ารายจ่าย จึงทรงตั้งพระราชบัญญัติ จึงโปรดให้ยุบเลิกรางกระทรวง ลางกรม แลคลัง มณฑลทั้งปวงเสียบ้าง โปรดให้รวม ๒ กระทรวงซึ่งมีหน้าที่เกี่ยวเนื่องกันลงใน กระทรวงเดียวกันบ้าง กรมลางกรมซึ่งเป็นราชกรณียะฝ่ายเดียวกันกับกระทรวงใด ให้รวมลงใน กระทรวงนั้นบ้าง แลทรงยกเลิก ตำแหน่งอุปราช แลเลือกคัดข้าราชการผู้ใหญ่ ผู้น้อย เสมอภาค กัน ซึ่งเกินจำนวนพิกัด ออกจากตำแหน่งหน้าที่ พระราชทานเบี้ยหวัดเบี้ยบำเหน็จบำนาญบ้าง ซึ่งทรงจัดให้เป็นไปอย่างนี้ ก็เพราะพระราชประสงค์จะประหยัดพระราชทรัพย์ ไม่ให้หมดเปลือง ย่อยยับหร่อยหรอไปโดเหตุไม่จำเป็น พระคุณข้อนี้ได้ในบาลีว่า ปริมิตโภคา โหนติ รู้จัก ประมาณในการจ่ายทรัพย์, พระคุณทั้ง นี้ จักเป็นไปบริบูรณ์เต็มที่ โดยสะดวกเรียบร้อยดี ก็ เพราะสมเด็จพระบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้าทรงเป็นประมุข ตั้งอภิรัฐมนตรีสภาทรงเลือกด้วย พระปรีชา ได้พระบรมวงศานุวงศ์ ซึ่งล้วนเคยทรงรับราชการอันสำคัญมาแต่รัชกาลสมเด็จพระ บรมชนกาธิราช พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าสยาม เป็นที่ปรึกษาไว้วางพระราชหฤทัย ทั้งนั้น ทั้งทรงคุ้นเคยทราบกระแสพระราชดำริและพระบรมราโชบายทั้งปวง พระพุทธเจ้าหลวงปิยมหาราช มาแต่ก่อน ทั้งทรงพระปรีชาสามารถในราชกิจ แลมีเกียรติคุณหา ผู้เสมอเหมือนได้ยาก สมควรเป็นที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัย ในความซื่อตรงจงรักภักดี ซึ่งทรงมี ๓ ต่อบ้านเมืองประเทศ แลสมเด็จพระบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า เหล่าประชาชน ของสมเด็จ