บทบรรยายเกี่ยวกับสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 42/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ปาปุเณ อนุปุพเพน จะบรรลุธรรมเป็นที่สิ้นสังโยชน์ได้โดยลำดับ ดังนี้ สพฺพสโยชนกุขย์ ๔๒ ตามเรื่องนี้ สันนิษฐานได้ว่า พระเจ้าพรหมทัตต์เป็นที่รักใคร่นับถือของประชาชนและ ความจงรักนั้น มีอนุสนธิสืบเนื่องต่อมาถึงพระอลื่นจิตตกุมารผู้เป็นพระราชโอรสรัชทายาท ต้อง ด้วยบทพระบาลีแสดงมิตรธรรมในสิงคาโลวาทสูตรว่า (๑) อปรูปซิปิสฺส ปฏิปูเชติ ความว่า มิตรอมาตย์ผู้ได้รับบำรุงด้วยสังคหวัตถุตามควรแล้ว ย่อมนับถือตอบแม้ตลอดถึงวงศ์วานอื่นอีก ของมิตรนั้น, พหุปปิยตา ความเป็นที่รักของชนเป็นอันมากเป็นผลแห่งสังคหอุบายนั้น ๆ ที่ รวมสมานัตตตา ความเป็นผู้มีตนเสมอไว้ด้วยประการหนึ่งยังประโยชน์ให้สำเร็จแก่ชนผู้นับเนื่อง ในหมู่ทั่วกันไป ไม่นิยมชั้น ด้วยประการฉะนี้ สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ทรงบำเพ็ญญาติจริยาปกครองพระราชวงศานุวงศ์ ยกย่องให้ดำรงอิสริยยศโดยฐานานุศักดิ์ โปรดให้รับราชการโดยควรแก่สามารถด้วยปัคคหกิจ และทรงบำราบห้ามกันมิให้ประพฤติผิดจากธรรมของราชตระกูล ด้วยนิคคหอุบายตามหน้าที่เป็น ประธานในพระบรมราชวงศ์ส่วนหนึ่งแล้ว นอกจากนี้ ยังทรงนับถือสนิทฉันพระญาติ หาทรง รังเกียจโดยต่ำศักดิ์ไม่ ข้อนี้จึงเห็นในกาลที่พระราชทานเลี้ยงแก่พระราชวงศ์ครั้งงานสมโภชพระ ชนมพรรษาได้ ๕๐ ทัศ สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้าทรงปฏิบัติพระองค์ที่เจริญ พระชนมายุกว่าด้วยพระหัตถ์ และพระราชทานรดน้ำเป็นส่วนเชฏฐาปจายนธรรม โปรดให้ พระองค์ที่อ่อนพระชนม์ลงมาร่วมเสวยด้วยพระองค์ทรงพระเมตตารับนิปัจจการพระราชทานของ อำนวยพระพรและพระบรมราโชวาท เป็นส่วนญาติสงเคราะห์ อนึ่ง สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ชุบเลี้ยงข้าราชการให้ตั้งอยู่ในฐานันดรศักดิ์ ตามสมควรแก่ตระกูลและความชอบ ได้ตั้งและสืบตระกูลวงศ์ต่อมา ตามราชจริยานุวัตรส่วนหนึ่ง แล้ว นอกจากนี้ยังทรงพระอารีในส่วนคนคุ้นเคยสนิท เมื่อถึงคราวทรงแสดงพระองค์เป็นฉันมิตร บ้างก็มี ข้อนี้จึงเห็นเมื่อครั้งพระราชทานเลี้ยงแก่พวกสหชาติผู้เกิดร่วมปีประสูติ ครั้งนั้นโปรดให้ นั่งร่วมโต๊ะเสวยและพระราชทานของแจกเป็นที่ระลึก เป็นส่วนแสดงมิตรธรรม อนึ่ง สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ตั้งพระราชหฤทัยจะทรงทำนุบำรุงข้าขอบ ขัณฑสีมาให้สมบูรณ์พูนสุข และให้ได้รับความปกครองโดยยุติธรรม ทรงเปลี่ยน (๑) ที. ปา. ๑๑/๒๐๕)