การรู้จักใช้เวลาในชีวิตตามหลักธรรม : หน้า 61/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๖ด คำนึงเนือง ๆ ว่า เรา เป็นอยู่อย่างไร วันคืนเปลืองไป ๆ ดังนี้ เวลาที่เปลืองไปย่อมไม่กลับ หลัง จึงควรให้เปลืองไปด้วยดี, พระองค์จะทรงแสดงแบบอย่างในข้อนี้อันสมแก่บรรพชิต จึงทรง แจกนิทเทสแห่งกาลัญญุตาวิกัปหลัง ดังนี้ว่า กาลญญ จ กถ โหติ ภิกษุเป็นกาลัญญู ผู้รู้จัก กาลเป็นไฉน อิธ ภิกขเว ภิกขุ กาล ชานาติ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัยนี้ ย่อม รู้จักกาลว่า นี้กาลแห่งอุทเทส คือเรียนหรือบอกบาลี กาลแห่งปริปุจฉา คือถามหรือให้อธิบาย ความแห่งอุทเทสนั้น นี้กาลแห่งอันบำเพ็ญเพียร นี้กาลแห่งอันหลีกเร้นพักผ่อน ภิกษุเป็นผู้รู้จัก กาลฉะนี้ ในฝ่ายคฤหัสถ์ถมณฑลพระองค์ก็ตรัสพุทธนิพนธ์ แสดงอย่างไว้ทั้งข้างเสียข้างดี ดังนี้ ว่า อตีสีต์ อติอุณห์ อิติ วิสุสฏฐกมฺมนฺเต อติสายมิวํ อหุ อตฺถา อจฺเจนฺติ มาณเว. (๒) ประโยชน์ที่ประสงค์ทั้งหลาย ย่อมเป็นไปล่วงซึ่งหมู่มาณพผู้มีการงานอันสละเสีย ด้วยอ้างเลศว่า หนาวนัก ร้อนนัก เวลาเย็นนักแล้ว ดังนี้เป็นต้น โย จ สีตญฺจ อุณหญจ กร์ ปุริสกิจจาน ติณา ภัยโย น มญฺญติ โส สุขา น วิหายติ. (๓) ส่วนชนใดไม่สำคัญเห็นหนาว และร้อนยิ่งกว่าหญ้า อธิบายว่า ติณชาติเป็นของไม่สำคัญอันใด ในเมื่อนำเข้าไปเที่ยงด้วยไม้ใหญ่ฉันใด หนาวและร้อนก็เป็นตามฤดูกาล ไม่ควรถือเป็นประมาณ ในเมื่อนำเข้าไปเทียบกับเวลาที่จะต้องเสียไป ชนนั้นทำกิจของบุรุษอยู่ ย่อมไม่คลาดจากสุข ดังนี้ บุคคลผู้รู้จักใช้กาลให้มีผลได้เพียงไร ก็จัดว่าเป็นปฏิรูปการี ผู้มีปกติทำสมควร ย่อมอาจประกอบ กิจให้ได้ระเบียบไม่อากูล ก็สามารถจะนำธุระให้ไพบูลกว่าชนผู้ไม่รู้จักใช้เวลา ถึงปราชญ์ผู้ปรีชา คิดประดิษฐ์เครื่องอุปกรณ์นั้น ๆ ขึ้นมากหลาย ก็ด้วยความมุ่งหมายว่า จะได้ใช้เวลาให้จธุระเป็น ความประพฤติแม่นยำในเวลายังเป็นธรรมเนียมที่จำปรารถนา ก็ด้วยความประสงค์ดุจ ที่ตั้ง เดียวกัน กาลัญญุตาในอรรถวิกัปปหลัง ย่อมสำหรับกับนิพัทธกิจ บุคคลผู้อกาลัญญูไม่รู้จักกาลและประกอบงานให้ผิดเวลา ใช่ว่าจะนำหายมาแก่ตนเท่านั้นก็ หาไม่ ย่อมยังหายนะให้เกิดแม้แก่ผู้อื่น อันเนื่องด้วยตนได้ด้วยเหมือนกันเช่นแม่ทัพไม่เป็น กาลัญญู ยกพลเข้าตีข้าศึกในเวลายังไม่เป็นที ก็จำจะเสียพลเป็น ๑. องฺ. สตฺตก. ๒๓/๑๑๕. (๒ – ๓) ที. ปา. ๑๑/๑๙๙.