พระราชจรรยาของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า : หน้า 91/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ได้ทรงทำพระพุทธกิจสำเร็จเป็นอันดี, สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ทรงตั้งอยู่ในพระคุณ ข้อนี้ จึงได้ทรงจัดการป้องกันและทำนุบำรุงพระราชอาณาจักรสำเร็จเป็นลำดับมา บุคคลัญญุตานั้น คือความรู้จักเลือกบุคคล คุณข้อนี้เป็นประโยชน์ในกิจนั้น ๆ หลายสถาน เมื่อกล่าวเฉพาะท่านผู้เป็นอิสระมีประโยชน์ คือจะได้วางคนให้เหมาะในงานนั้น ๆ คนที่วางไว้ เหมาะ ย่อมยังกิจให้สำเร็จด้วยดี มัลลกษัตริย์ผู้ครองนครกุสินารา ตั้งโทณมหาพราหมณ์ไว้ในที่ มุขอมาตย์ พราหมณ์นั้นสามารถยังกิจการพระนครให้สำเร็จจึงเห็นในเวลาพุทธปรินิพพาน พราหมณ์ได้สมัครสมานทูต ๗ พระนคร ที่มาขอส่วนแบ่งพระสารีริกธาตุให้ตั้งอยู่ในสามัคคี ธรรม และแบ่งพระสารีริกธาตุแจกแก่กัน ห้ามอันตรายซึ่งจะมีแก่นครน้อยนั้นเสีย, สมเด็จบรม บพิตรพระราชสมภารเจ้าทรงตั้งอยู่ในพระคุณข้อนี้ ทรงเลือกหาราชเสวกผู้เหมาะตั้งไว้ในราชกิจ และทรงสอดส่องถอนผู้ไม่สมควรออกเสีย ราชการจึงเจริญเป็นลำดับมา สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ทรงประกอบด้วยพระคุณอันเป็นมงคลวิเสส อย่างนี้ และอย่างอื่น ๆ อีก เช่นได้ถวายวิสัชนามาแล้วในศึกหลัง ๆ จึงทรงบำเพ็ญราชธรรม ส่วนรัฏฐาภิบาลโนบายลุล่วงมาโดยลำดับ เช่นในขวบหลัง ได้ทรงตั้งพระราชกำหนดกฎหมาย อาณาใหม่ ออกประกาศพระราชบัญญัติราคาทองคำ โปรดให้จัดทำบัญชีสำมะโนครัวในกรุงเทพ ฯ และหัวเมืองมณฑลนี้เริ่มสร้างประปา เพื่อให้มหาชนได้ดื่มน้ำสะอาดปราศจากโทษ ได้ขยาย ทางรถไฟสายเหนือ ตั้งแต่เมืองพิษณุโลกถึงบ้านดาราแขวงเมืองพิชัย และต่อจากนั้นไปเมือง อุตรดิตถ์ อีกทางหนึ่งแยกจากบ้านดาราไปถึงเมืองสวรรคโลก การนี้ได้ทำเสร็จแล้ว และเริ่ม สร้างรถไฟสายใต้จากเพชรบุรีลงไปหัวเมืองมณฑลฝ่ายใต้ สมบตลวง ลล่า ๒ สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ทรงบำเพ็ญพระราชจรรยาส่วนนี้เสมอมาเป็นที่นิยม นับถือของมหาชนชาวประเทศต่างประเทศทั่วไป ข้อนี้จึงเห็นได้ในศกหลัง ครั้งเสด็จดำรงราช ๔๐ ปีมา ยืนยาวกว่ารัชกาลของสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินสยามทั้งหลาย มหาชนได้ พร้อมกันประดิษฐานพระบรมรูปขึ้นไว้ เพื่อประกาศพระเกียรติคุณว่าพระองค์เป็น รฏฐวฑฒโน ผู้ยังรัฐมณฑลให้เจริญ ดังนี้ พระราชจรรยาสาธุปฏิบัติ อันเป็นที่ตั้งแห่งสิริสวัสดิ์อุดมมงคลอันพิเศษ มีเอกเทศดังรับ พระราชทานพรรณนามา ด้วยประการฉะนี้