พระราชดำริเกี่ยวกับการศึกษาของพระราชบุตร : หน้า 276/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์(เจริญญาณวรเถร) ๒๘๑ ในอันระวังให้ได้ช่องที่จะทำน้อยเข้าตามกำลังของแผ่นดินที่จะทำได้ พระราชทรัพย์ที่จะได้เท่าไรที่ จะจ่ายเท่าไร ในปี ๆ ก็ทรงจัดให้มีงบประมาณ ถ้าไม่ใช่การจำเป็นสมบัติของแผ่นดินที่ควรรักษา ทั้งที่เป็นสวิญญาณกทรัพย์แลอวิญญาณกทรัพย์ เป็นต้นว่า ฝูงสัตว์พาหนะแลที่นาป่าไม้ ก็ทรง บำรุงรักษา พระราชอาณาจักรได้รับบำรุงเช่นนี้ ย่อมมั่งคั่งสมบูรณ์ทวีขึ้นโดยลำดับกาลเวลา พระ มหานครเกลื่อนกล่นด้วยหมู่ชนสัญจรไปมา เป็นที่ประชุมแห่งพาณิชยกรรม สมด้วยคำสรรเสริญ นับเป็น สมบัติของบ้านเมืองในพระบาลีพระปรีชารอบรู้ความพอดีของพระราชอาณาจักรเช่นนี้ มัตตัญญุตา เป็นองคคุณของพระมหากษัตริย์เจ้าปฐพีดล เป็นเหตุให้เกิดสิริสวัสดิ์วิบุลผลเป็น มงคลวิเศษที่ต้น. มัตตัญญุตา ความเป็นผู้รู้จักประมาณ ปราชญ์ผู้มีปรีชาญาณจะประพฤติให้เป็นไปด้วยดี ไม่ให้มีความเสื่อมทรามพกพร่อง ก็จำต้องอาศัยกำลังพาหุสัจจะเช้าช่วยอุปการะเกื้อกูล จึงจะ บำเพ็ญให้ไพบูลย์ทุกหน้าที่ ซึ่งเป็นเหตุให้เกิดสิริสวัสดิ์เจริญงาม ตามเนื้อความที่จะรับ พระราชทานถวายวิสัชนา ในพาหุสัจจกถามงคลวิเศษที่ ๒ สืบต่อไป พาหุสัจจะนั้น กล่าวโดยศัพท์รูป คือ ความเป็นพหุสสุตบุคคลผู้มีอรรถธรรมได้สดับมา ชื่อว่า พหุสูตรในที่นี้ กลัวโดยความพาหุสัจจะนั้น คือความเป็นผู้ฉลาดแตกฉานในอรรถธรรม เกิดขึ้นเพราะการศึกษาคุณข้อนี้ เป็นที่นิยมนับถือของมนุษยนิกร ในประเทศที่เจริญแล้วในสมัยนั้น ๆ แต่ครั้งโบราณกาล ข้อนี้จึงสาธกด้วยวัตถุกถาในหิโนปเทศปกรณ์ออกพุทธสมัย กิร ดังได้สดับ มายังมีพระนครหนึ่งนามว่า ปาตลีบุตร ตั้งอยู่ ณ ฝั่งแก่ภาคีรถี พระเจ้าสุทัศนราชเสวยราช สมบัติครองรัสซีมาณาจักร ทรงพระครูปรีชาสามารถในราชกิจทั้งปวง วันหนึ่งท้าวเธอได้ทรงสดับ คำโศลกที่มีผู้ขับถวาย บรรยายคุณแห่งการศึกษาโดยอเนกนัย ทรงสลดพระราชหฤทัย เพราะเหตุพระราชบุตรทั้งหลาย ไม่นำพาในการศึกษา มัวแต่ประพฤติผิดคลองธรรม พระราชดำริถึงโทษแห่งการโง่เขลา แลคุณแห่งการศึกษาโดยอเนกประการ ทรงสมันนาหาร คำนึงถึงพระราชบุตรเหล่านั้นเป็นที่ตั้ง ตรัสสั่งให้ประชุมนักปราชญ์ราชบัณฑิต ทรงปรึกษา ราชกิจเพื่อจะเลือกหาผู้สามารถเป็นอาจารย์ สอนพระราชอบุตรให้ศึกษานิติศาสตร์ ในที่ประชุม นั้นมีมหาปราชญ์ผู้หนึ่งนามว่าวิษณุศรมัน ทูลว่า พระราชบุตรเหล่านั้นประสูติในราชตระกูล คง มีปรีชาไพบูลย์สามารถศึกษาได้ฉับไว แลรับอาสาในหน้าที่เป็นผู้สอน พระเจ้าสุทัสนราชทรง พระปราโมทย์ โปรดมอบพระราชบุตรแก่มหาบัณฑิตวิษณุศรมัน ผู้แนะนำ ทรง