สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 74/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๗๔ พ ทรงปฏิบัติอยู่ในสังคหวัตถุเป็นเบื้องหน้า, จักรวรรดิวัตรนั้น จัดเป็นประเภทโดยอรรถกถานัยเป็น ๑๒ ประการ คือทรงจัดธรรมการรักษาและป้องกันอันเป็นธรรม อนุโตชนสุม ในอันโตชนหมู่ คนใน ได้แก่พระมเหสี พระราชาโอรสพระราชธิดา ตลอดลงมาถึงผู้ปฏิบัติราชการในพระองค์ทั้ง บุรุษสตรีพวกหนึ่ง พลกายสุม ในพลกายคือกรรมทหาร อันเป็นกำลังป้องกันปราบปราม ปฏิปักษ์ และรักษาความสงบราบคาบพวกหนึ่ง แต่ ๒ พวกนี้โดยอรรถกถานัยจัดเป็น ๑ ขตฺติ เยสุ ในเหล่ากษัตริย์ผู้ครองพระนครนั้น ๆ ผู้อยู่ในพระเดชานุภาพพวกหนึ่ง อนุยนเตสุ ในเหล่า อนุยนต์ คือ เชื่อพระวงศ์ผู้สนิทในพระองค์ สำหรับตามเสด็จเป็นราชบริวารพวกหนึ่ง ราหมณคหปติเกสุ ในพราหมณ์ผู้เป็นคฤหบดี ตั้งอยู่ในที่เป็นเสวกามาตย์รับราชกิจพวกหนึ่ง นิคมชานปเทสุ ในชาวนิคมชนบท คือราษฎรพื้นเมืองพวกหนึ่ง สมณพาหุมเณสุ ในพราหมณ์ ผู้เป็นสมณะพวกหนึ่ง มิคปกสุ ในหมู่เนื้อนกที่ควรจะบำรุงไว้สืบพันธุ์พวกหนึ่ง อธมฺมการปฏิก เขโป ห้ามปรามความประพฤติไม่เป็นธรรม คือตั้งพระราชบัญญัติเพื่อป้องกันเหตุร้ายมิให้เป็นไป ๑ อธนาน ธนานุปทาน พระราชทานทรัพย์แก่ผู้ไร้ทรัพย์คือประกอบอุบายทำนุบำรุงประชาชน ผู้ขัดสนให้เป็นคนมั่งคั่งบริบูรณ์ ฯ สมณพราหมเณ อุปสงฺกมิตวา ปญฺหปุจฉน์ หมั่นไต่ถาม สมณพราหมณ์ผู้ทรงคุณธรรมถึงบาปบุญคุณโทษแล้ว สมาทานแต่กิจที่ขอบ ๑ ๑ วัตรเหล่านี้มีใน บาลีจักรวัติสูตร อธมุมราคสฺส ปหาน กับเว้นความกำหนัดในกามโดยอาการไม่เป็นธรรม ๑ วิสมโลภสฺส ปหาน เว้นความโลภกล้าโดยอาการไม่สม่ำเสมอ คือไม่เลือกกว่าควรไม่ควร นี มาในอรรถกถา เข้ากันเป็นจักรวรรดิวัตร ๑๒ ประการ และสังคหวัตถุนั้น ๕ ประการคือ สสสเมธ์ พระปรีชาฉลาดในอันบำรุงกสิกรรมการนาตลอดมาถึงการเพราะปลูกทั่วไป เป็นสมบัติ ใหญ่ของบ้านเมืองเพื่อยังพื้นที่ให้เผล็ดผลเต็มภาคภูมิ ๑ ปุริสเมธ์ พระปรีชาฉลาดในอันชุบเลี้ยง พระราชวงศ์เสวกามตย์ และบำรุงพลนิกาย ตลอดถึงประกอบอุบายปลูกความนิยมของ สมณพราหมณาจารย์ และราษฎรข้าขอบขัณฑสีมาทั่วไป เพื่อบำรุงสามัคคีธรรมเป็นกำลังใหญ่ ของแผ่นดิน ๑ สมมาปาส์ ทรงบำรุงพาณิชกรรมการค้าขาย อันเป็นอุบายดังบ่วงคล้องน้ำใจ พวกพาณิชภายในภายนอกไว้โดยชอบ เป็นทางประกอบพระราชทรัพย์ขึ้นพระคลังและทำความมั่ง คั่งสมบูรณ์แห่งพระราชอาณาเขต ๑ วาจาเปยย์ ตรัสพระวาจาปราศรัยเราะราย แสดงพระราช อัธยาศัยอ่อนโยน เคารพเมตตาอารีแก่ราชบริษัท โดยควรแก่ภูมิของคนนั้น ๆ ๑ นิรคุคลิ ป้องกันเหตุร้ายภายนอกภายในให้สงบราบคาบ ประชาชน