โอวาทแห่งพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 50/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๕๐ พระองค์ประทานโอวาทไว้ ให้มารดาบิดากับบุตรธิดา อาจารย์กับศิษย์ สามีกับภรรยาญาติมิตร กับญาติมิตร เจ้ากับข้า สมณพราหมณ์กับคฤหัสถ์ รักใคร่นับถือกันตามฉันที่เกี่ยวกันอย่างไร และ ให้อนุเคราะห์กันตามหน้าที่และอนุศาสน์ ให้แผ่เมตตาทั่วไปไม่เจาะจงเฉพาะบุคคลนั้น เช่นตรัส สอนบรรพชิตให้ตั้งจิตเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่แก่เพื่อนสพรหมจารี ที่ยังมิได้มาก็ขอให้มาสู่อาวาส ที่มาแล้วก็ ขอให้อยู่เป็นผาสุก ตลอดถึงให้ทำตนเองเป็นอุปมา ในการรักสุขเกลียดทุกข์ แล้วละเว้นจาก เบียดเบียนล้างผลาญกันและกันเสีย พระองค์ประทานธรรมชักนำให้ตั้งอยู่ในเมตตาทั้ง ๒ สถาน ตามกาลเวลา. ปลอดโปร่งหาที่ติดขัดมิได้ เมื่อพรรณนาถึงผล เมตตานั้น ย่อมให้สำเร็จประโยชน์แก่ตนและผู้อื่นทั้ง ๒ ฝ่าย ผู้ ประกอบด้วยเมตตาย่อมอยู่เป็นสุขสบายไม่ต้องกระทบกระทั่งด้วยอาฆาตพยาบาทวิหิงสา มีจิต ย่อมไกลจากอันตรายแต่ปฏิปักษ์ ทั้งจะเป็นที่รักใคร่นับถือของชน ทั้งหลาย, ฝ่ายผู้อื่นได้รับอนุเคราะห์ด้วยกำลังเมตตาจิตนั้นก็จะได้ประสบซึ่งวัตถุนั้นบ้าง ซึ่งตนไม่ มีทางจะหาได้ตามลำพัง แต่นั้นก็จะหวังดีตอบแก่ท่านผู้อุปภัมถ์ สมด้วยคำพระเตมียบรมโพธิสัตว์ เจ้าว่า ปูชโก ลภเต ปูช์ ชนผู้บูชาย่อมได้รับบูชาตอบ วนฺทโก ปฏิวันทน์ ชนผู้ไหว้ย่อมได้ รับไหว้ตอบ ดังนี้ แต่ความต่างแห่งผล ก็ย่อมจะมีตามประเภทของเมตตานั้นเอง เมตตาที่เป็นไป โดยเจาะจงย่อมมีกำลังกล้า แต่ว่ามีเขตแคบ ส่วนเมตตาทั่วไปไม่เฉพาะบุคคลสำเร็จผลกว้าง แต่มี กำลังเพลา เหมือนเชือกสันเหนี่ยว ได้มั่นกว่าเชือกยาว แต่สาวไปไม่ถึงไหน แต่ทั้ง ๒ นั้น ก็ควร วิญญูผู้รู้จักอำนาจประโยชน์ จะพึงให้เป็นไปตามโอกาส สมเด็จพระบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า มีพระราชอัธยาศัยเป็นที่มานอนแห่งพระเมตตา ทรงชุบเลี้ยงพระราชวงศานุวงศ์และเสวกามาตย์ให้เจริญด้วยอิสริยศักดิ์ศฤงคารบริวาร ทางอภิบาล ประชาชนให้อยู่เย็นเป็นสุขปราศจากอันตราย ได้ช่องขวนขวายในกิจการเป็นเครื่องหาเลี้ยงชีพ โดยสะดวกไม่ติดขัด เจริญด้วยโภคสมบัติโดยคุณานุรูปของบุคคลนั้น ๆ จะทรงพระราชดำริสิ่งใดก็ ให้เป็นไปโดยกำลังพระเมตตา เป็นต้นว่า ออกพระราชบัญญัติเพื่อเลิกทาส ด้วยพระราชประสงค์ จะให้ข้าขอบขัณฑสีมาได้เป็นไททั่วหน้า ทรงจัดตั้งทั้งบำรุงการศึกษาขึ้นในพระราชอาณาจักร เพื่อให้กุลบุตรได้ความรู้ความสามารจะได้เป็นราษฎรที่ดี และมีความจงรักในชาติภูมิของตน และ ยังทรงพระอารีถึงชนชาวต่างประทเศผู้เข้ามาพึ่งพระบรมโพธิสมภาร พระราชทานธรรมิการักขา เพื่อได้อยู่เป็นผาสุก (๑) ขุ. ชา. มหา ๒๔/๑๕๔.