พระอริยวงศาคตญาณและสมบัติของพระมหากษัตริย์ : หน้า 109/390

สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณสมเด็จพระสังฆราช(กิตฺติโสภณมหาเถระ) ๑๑๒ บกพร่องช่องใหญ่ ๆ ย่อมจะเกิดขึ้นมากมาย ดุจคนอยู่ในที่มือ ณ ราตรี ย่อมแลเห็นรูปทั้งหลาย เขื่องไปกว่าจริงฉะนั้น ฯ อธิบายว่า เมื่อเหตุอันใดอันหนึ่ง เกิดปรากฏขึ้นเฉพาะหน้าไม่มีปัญญา พอจะทาน เขาย่อมอนุมานเห็นเป็นข้อติดขัดใหญ่โตเกินวิสัย ฯ ผู้สำคัญในกิจการอันมิใช่แก่นสาร ว่าเป็นแก่นสาร ย่อมไม่ได้ปัญญาญาณเป็นเครื่องรู้ ย่อมจะจมอยู่ในอันตราย ประดุจมฤคทราย อันตกซอกเขาฉะนั้น ฯ แม้หากนรชนเป็นคนชั้นต่ำ แต่เป็นผู้ขยัน มีปัญญา ถึงพร้อมด้วยศีล มรรยาท ย่อมโอภาสเพียงดังกองเพลิงในราตรี ฯ พระองค์จงทรงถือความข้อนี้เป็นอุทาหรณ์ ฝึกสอนพระราชบุตรในวิทยาคนมีปรีชาพึงเจริญขึ้นได้ ดุจพืชหว่าไว้ในนาย่อมงอกงามเพราะน้ำฝน ฉะนั้น ฯ รับพระราชทานประมวลความแห่งคาถาทั้งหลายนั้น โดยใจความว่า โบราณบัณฑิตได้ ยกขัตติยสมบัติ 5 ประการ ขึ้นกราบทูลถวายแด่พระมหากษัตริย์ เพื่อได้ทรงพิจารณาทรงรักษา และทรงปฏิบัติ ก็ย่อมจะเป็นไปเพื่อความสุขสิริสวัสดิ์แก่พสกนิกรผู้อยู่ได้พระราชอาณา ขัตติยะ สมบัติ 5 ประการ นั้น คือ Q. อาโรคยสมบัติ ความถึงพร้อมด้วยความปราศจากโรค คุณข้อนี้ย่อมเป็นสมบัติอัน สำคัญของพระมหากษัตริย์ เมื่อทรงพระสำราญหาพระโรคมิได้ ย่อมสามารถยังราชกิจให้ลุล่วงไม่ ติดขัด ฉะนั้น ความทรงพระสำราญจึงจัดเป็นสมบัติของพระมหากษัตริย์ประการ ๑ ។ ๒. อารักขสมบัติ ความถึงพร้อมด้วยความปกครองพระราชอาณาจักรโดยธรรมนี้ย่อม เป็นสมบัติอันสำคัญ เพราประชาชนจะอยู่เกษมสุขหรือมีทุกข์ พระมหากษัตริย์ทรงตั้งอยู่ในธรรม หรือทรงเหินห่างจากธรรม มีภัย ก็เพราะอาศัย เป็นเหตุมีกำลังกล้าพระ ราชอาณาจักรจะวัฒนาหรือทรุดโทรมก็เพราะพระราชจรรยาของพระมหากษัตริย์ ฉะนั้น ปกครองของพระราชอาณาจักรโดยธรรมจึงจัดเป็นสมบัติของพระมหากษัตริย์ประการ ๑ ๓. ។ ความ ปริวารสมบัติ ความถึงพร้อมด้วยบริวาร คือผู้ร่วมการงานในราชกิจ เหล่าเสนา อำมาตย์ราชเสวกย่อมเป็นกำลังในราชการ ถ้าเป็นคนตรงในหน้าที่ มีความเที่ยงธรรม มีเมตตา มี ความกล้า และมีปรีชา เป็นคุณสมบัติ ซื่อสัตย์ จงรักภักดีในพระมหากษัตริย์ของตน แม้ชีวิตก็ยอม พลีถวายได้ เช่นนี้ย่อมเจริญราชการเพิ่มพระราชอภินิหารให้ปกแผ่ร่มเย็นทั่วรัฐสีมา เหตุดังนั้น ความถึงพร้อมด้วยบริวาร จึงจัดสมบัติของพระมหากษัตริย์ประการ ๑ ។