บทบาทและอิทธิพลของสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 43/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๔๓ แปลงแก้ไขพระราชกำหนดกฎหมายขนบธรรมเนียมที่ขัดแก่เสรีภาพ คือความเป็นโสด แก่ตนมา คน โดยลำดับกาล ข้อนี้จึงสันนิษฐานโดยนัยที่พระราชทานอภัยปลดปละอำนาจที่จะพึงใช้ในราชกิจ หรือธรรมเนียมบางอย่าง เช่น ในกาลก่อน คนพลเรือนไม่ได้เพื่อจะอยู่ตามลำพัง ต้องมีสังกัดขึ้น สัก เป็นเลขไพร่หลวงบ้าง ไพร่สมกำลังบ้าง เลิกทาสบ้าง คนไม่มีสังกัดเรียกว่าคนข้อมือขาว ต้อง จักสักเป็นไพร่หลวง ภายหลังจัดการเปลี่ยนแปลงธรรมเนียมนี้ก็ได้เลิกเสียเกือบหมดแล้ว ทั้งหลายได้ความสะดวกแก่ใจขึ้น อีกประการหนึ่ง การเกณฑ์ใช้ราชการ แต่เดิมผู้ต้องเกณฑ์ไม่ ได้ผล อะไรเป็นค่าเหน็ดเหนื่อยบัดนี้ก็ทรงพระมหากรุณาให้เลิกเสียโดยมาก ที่ยังจะต้องใช้ก็ให้ได้ ค่าจ้างค่าป่วยการพอเป็นกำลัง อีกประการหนึ่ง ถ้าจะสร้างจะทำสิ่งหนึ่งสิ่งใดขึ้น เป็นการ แผ่นดินในท้องถิ่นใด เป็นต้นว่า ตัดถนนหลวง แต่ก่อนมา เจ้าของหาได้รับค่าที่ดินและของที่ ก่อสร้างขึ้นไว้ไม่ ในบัดนี้ได้รับพระราชทานตามสมควรแก่ราคา, อีกประการหนึ่ง แต่เดิมผู้มีศักดิ์ นาต่ำกว่า ๔๐๐ แต่งทนายว่าอรรถคดีแทนตนไม่ได้ ย่อมเสียเปรียบแก่ผู้มีศักดินาได้กำหนดนั้น ๆ ในเวลาเป็นความกันในศาล ผู้สูงศักดินาสามารถจะแต่งทนายได้ฝ่ายเดียว บัดนี้ มี พระราชบัญญัติ เปิดช่องให้แต่งทนายได้เสมอหน้ากัน ข้อซึ่งพรรณนามานี้ เป็นอุทาหรณ์ในการ พระราชทานอภัยแก่ข้าขอบขัณฑสีมาให้ได้เสรีภาพ ตามเวลาที่จะพึงมีได้ พระราชจริยาที่กล่าวมานี้ จัดเข้าในสมานัตตตา ความเป็นผู้มีตนสม่ำเสมอ ในญาติ ธรรม มิตรธรรม และตัปปริยาปันนธรรม สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้าทรงบำเพ็ญให้ เป็นไปในพระราชวงศานุวงศ์เสวกามาตย์ ตลอดลงมาถึงราษฎรสามัญโดยควรอย่างไรให้สำเร็จผล คือความนับถือ จงรักภักดีนิยมอยู่ในพระบารมีธรรม จัดเป็นมงคลวิเสสที่ต้น . ความมีกรุณาได้ชื่อว่า การุญญภาพ กรุณานั้นโดยพยัญชนะคือความหวั่นใจ ในเมื่อเห็น ผู้อื่นได้ทุกข์ได้ยาก โดยอรรถก็คือความคิดอยากจะช่วยทุกข์ของเขา . คุณข้อนี้ เป็นข้าศึก โดยตรงแห่งวิเหสา ความคิดเบียดเบียนผู้อื่น เป็นพลวปัจจัยให้คิดเกื้อกูลกันและกันนำ บุคคลเห็นเป็นผู้ประเสริฐล่วงสามัญชนขึ้น ไปท่านผู้เป็นใหญ่แห่งหมู่ชน ที่สุดจนอธิบดีเฉพาะ ในตระกูล หนึ่ง ย่อมมีคุณข้อนี้เป็นวิหารธรรม แผ่ไพศาลออกไปตามชั้นแห่งบุคคลกล่าวอย่าง อุกฤษฏ์ ฝ่ายอาณาจักร สมเด็จพระเจ้าแผ่นดินย่อมเป็นที่นับถือลบล้นของพสกนิกร ก็ เพราะพระกรุณา มารดาบิดา มีกรุณาในบุตรฉันใด สมเด็จพระเจ้าแผ่นดินก็แผ่พระกรุณา ไปในประชาชน ผู้อยู่ใต้พระเดชานุภาพทรงร่วมสุขร่วมทุกข์ด้วยฉันนั้น