การปกครองพระราชอาณาจักรในบริบทของพระมหากษัตริย์ : หน้า 108/390

สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณสมเด็จพระสังฆราช(กิตฺติโสภณมหาเถระ) ๑๑๑ ។ อันองค์ รัฏฐาภิปาลโนบาย นั้น คืออุบายการปกครองพระราชอาณาจักร พระมหากษัตริย์ทรงเป็นพระประมุขของปวงชน เป็นธงชัยเฉลิมชาติ เมื่อทรงสมบูรณ์ด้วยสมบัติ อันเป็นเครื่องประดับ สำหรับท่านผู้เป็นบุรุษรัตน์ก็ย่อมสำเร็จเป็น อุบายวิธีการปกครองพระ ราชอาณาจักรให้ราบรื่นโดยเกษมสวัสดีในที่นี้จักรับพระราชทานยก ขัตติยสมบัติที่โบราณบัณฑิต ได้กราบทูลถวายแด่พระมหากษัตริย์เจ้า ขึ้นถวายวิสัชนามีที่มาในหังสชาดก วีสตินิบาต เรื่องย่อ ในหังสชาดกว่า พระยาหงส์โพธิสัตว์ มีนามว่า ธตรฐได้ยกสมบัติของพระมหากษัตริย์เจ้าขึ้นตั้ง เป็นปุจฉาทูลถามแด่พระเจ้ากรุงพาราณสีโดยคาถาประพันธ์มีอาทิดังนี้ว่า กจจิ นุ โภโต กุสล กจจิ รฏฐมิท ผีต กรุจิ โกโต อนาม ธมฺเมน อนุสสติ ។ แปลว่า พระองค์ทรงพระสำราญนิรทุกข์อยู่หรือ และรัฐมณฑลอันสมบูรณ์นี้ พระองค์ทรงปกครอง ดีโดยธรรมอยู่หรือ ฯ โทษเป็นเครื่องเสื่อมเสียอย่างใดอย่างหนึ่ง ไม่มีในหมู่เสนาอำมาตย์ราช เสวกของพระองค์บ้างหรือ อนึ่งเหล่าปัจจามิตรของพระองค์ คงห่างอกไปไม่กำเริบกล้า ดุจฉายา ไม่ยึดทางทักษิณทิศฉะนั้น หรือ ฯ อนึ่งพระราชเทวีของพระองค์เป็นผู้เช่นกันโดยกุลสมบัติเชื่อ ฟังพระองค์ตรัสเพ็ดทูลด้วยพระวาจาอ่อนหวานเป็นที่ทรงยินดี ทรงพระรูปกัลยาณี มีพระราชโอรส ดำรงพระอิสริยยศแล้ว ยังอยู่ในอำนาจ ประพฤติต้องพระราชอัธยาศัยอยู่ละหรือ พระองค์ผู้ดำรงรัฐให้วัฒนะพระราชบุตรของพระองค์มีมากหลาย ล้วนมีพระชาติอันดี มีพระปัญญา ว่องไว สามัคคี ชื่นบานในราชกิจนั้น ๆ อยู่หรือ ฯ พระเจ้ากรุงพาราณสีตรัสตอบรับทุกข้อต้น ๆ มา และตรัสตอบปุจฉาข้อหลัง แล้วตรัสขอให้พระยาหงส์โพธิสัตว์สั่งสอนพระราชบุตร ดังนี้ว่า ๆ สต์ เอโก จ เม ปุตตา ។ ข้าแต่ ธตรฐ มยา สุตา ดูก่อนพระยาธตรฐ บุตรของข้าพเจ้ามี ๑๐๑ องค์ ขอท่านจงกล่าวกรณียะกิจแก่เธอทั้งปวงผู้จะไม่ ล่วงวาจาของท่าน ។ พระยาธตรฐปรารภพระราชกุมาร กล่าวแสดงเหตุแห่งหายนะและวัฒนะ ถวาย ดังนี้ว่า อุปปนฺโนปิ เจ โหติ ชาติยา วินเยน วา. เป็นต้น มีเนื้อความว่า แม้ว่ากุลบุตรเป็นผู้ถึงพร้อมแล้ว ด้วยชาติก็ดี ด้วยมรรยาทก็ดี แต่กระทำความ เพียรในกรณีย์ล้าหลังย่อมจะจมอยู่ในดังห้วงชลธี ฯ เมื่อเขามีปัญญา