การปกครองและความยุติธรรมในพระราชธรรม : หน้า 279/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) ธมฺมฏฺฐ์ สีลสมฺปนฺน เนกข์ ชมโพนทสุเสว สัจจวาที หิรีมน โก ต์ นินทิตมรห ២៨៤ ใครเล่าควรจะนินทาบุคคลนั้น ผู้ตั้งอยู่ในธรรม ถึงพร้อมด้วยศีล มีปกติกล่าววาจาสัตย์มีหิริอยู่ ในใจ บริสุทธิ์ ดุจแท่งทองชมพูนุท เทวาปี น ปสนฺติ พฺรหฺมุนาปิ ปสํสิโต ។ อย่าว่าแต่มนุษย์เลย แม้เทวดาแลพรหมก็ย่อมเชยชมสรรเสริญบุคคลนั้น ดังนี้ พระคุณคือพาหุ สัจจะอันมีในสมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้านี้ นับเป็นมงคลวิเศษที่คำรบ ๒ อาศัยพระมัตตัญญุตาและพาหุสัจจะทั้งสองประการ เป็นพระราชคุณาลังการพิจิตรอำนวย ให้สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ทรงบำเพ็ญรัฏฐาภิบาลโนบายข้อที่ ๓ ทรงเพิ่มพูนพระปร หิตปฏิบัติเพื่อเจริญสุขสิริสวัสดิ์พิพัฒนมงคลแก่สยามรัฐมณฑลประชนชน รัฏฐาภิบาลโนบายวิธี ปกครองแผ่นดินนั้นในที่นี้จักยกบางประการขึ้นถวายวิสัชนาพอเป็นอุทาหรณ์ อันชนนิกรผู้มีธุระร่วมกันแลอยู่ใกล้ชิด ย่อมจะเสียมิตรธรรม วิวาทกันเพราะการงาน บ้าง ทรัพย์สมบัติบ้าง เป็นหน้าที่ของท่านผู้ปกครองจะต้องไต่ส่วนแล้ว และผิด ชี้ถูกระงับวิวาท นั้นเสีย แลในหมู่คณะนั้น ๆ ย่อมจะมีคนขาดแคลนทำโจรกรรมเอาทรัพย์ที่เขาหวงแหนบ้าง แล เป็นคนพาลทำร้ายผู้อื่นเอาบ้างเป็นต้น เป็นหน้าที่ของอิสรชนจะพิจารณาแล้วลงโทษแก่ผู้ทำผิด เพื่อรักษาประโยชน์กิจแลความเกษมของปวงประชาถ้าการพิจารณาชี้ขาดแลลงโทษไม่เป็นไปโดย ยุติ คือความควร ย่อมเป็นเหตุเดือดร้อนปั่นป่วนของประชาชน เหตุนั้นความเป็นยุติธรรมแก่ โบราณกษัตริย์ทั้งหลายถือเอาเป็นพระราช คนทั่วไปจึงเป็นประการหนึ่งแห่งรัฏฐาภิบาลโนบาย ธุระ ทรงสอดส่องด้วยพระองค์เองบ้าง ทรงตั้งอมาตย์ที่วางพระราชหฤทัยไว้เป็นผู้พิพากษาบ้าง ทรงตั้งพระราชประเพณีสืบมา ในทางพระศาสนา สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ก็ได้ตรัสหลัก แห่งยุติธรรม ไว้เป็นคติข้อหนึ่งตรัสไว้ในประชุมชาดกว่า นาทิฏฐา ปรโต โทส์ อิสสโร ปณเย ทณฑ์ อณ์ถลาน สพฺพโส สาม อปปฏิเวกขิย