พระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 62/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๖๒ อันมาก ในอันใช่เหตุ และอาจถึงปราชัยก็เป็นได้ แม้ในคัมภีร์ชาดก ท่านก็ได้ยกข้อความนี้ขึ้น แสดง โดยความเป็นภาษิตของอาจารย์ทิศาปาโมกข์ ติไก่ผู้ขันไม่เป็นเวลา ยังพวกมาณพผู้เรียน มนต์ให้ลุกขึ้นไม่เป็นกำหนดต้องเสียประโยชน์ในการเรียน เป็นข้อเปรียบด้วยความเป็นไปของหมู่ ชน ด้วยพจนนิพนธ์ว่า อมาตาปิตุสิวฑฺโฒ นาย กาลมกาล วา อนาจริยกุเล วส อภิชานาติ กุกุกุโฏ (๑) ไก่นี้มิได้เจริญในสำนักมารดาบิดา มิได้อยู่มาในตระกูลอาจารย์ จึงไม่รู้จักกาลที่ควรหรือไม่ควร ดังนี้ สัปปุริสบุคคล ตั้งต้นแต่พระพุทธเจ้าลงมา ย่อมตั้งอยู่ในกาลัญญุตา ประกอบกิจให้ถูกแก่ สมัย รู้จักใช้เวลาให้เป็นผล จัดว่าเป็นผู้ปฏิบัติเพื่อประโยชน์ตนแลผู้อื่นทั้งสองฝ่าย คุณข้อนี้จึง นับว่าเป็นสัปปุริสธรรมประการหนึ่ง อันกาละนี้ ได้ชื่อว่า มีความเปลี่ยนแปลงไป ก็เพราะความแปรแห่งความเป็นไปของโลก สันนิวาส คือหมู่สัตว์มีโลกเป็นที่อยู่อาศัย, และโลกสันนิวาสนี้ ก็เป็นสังขตธรรม อันธรรมดาแต่ง ขึ้น ย่อมตกอยู่ในวิสัยของธรรมดาตั้งหน้าแต่จะตกลง จำต้องมีกำลังทานไว้จึงจะทรงอยู่ได้ แต่ กำลังนั้นมีปกติไม่เสมอกัน ยิ่ง ๆ หย่อน ๆ ข้อนี้เป็นเหตุแปรของฝ่ายที่อ่อนเพื่อได้กำลังพอกัน ไม่เช่นนั้นก็ทรงอยู่ไม่ได้ ดุจพัสดุนั้น ๆ ไม่มีอะไรธาร ก็มี ปกติตกลงสู่ปฐพี ที่สุดจนชั้นไม่ใคร ประดิษฐ์เครื่องอุปกรณ์สิ่งหนึ่งสิ่งใดขึ้นได้ อันจะให้คุณหรือโทษแก่โลกทั้งปวงหรือแต่โดยเอกเทศ ก็ยังเป็นเหตุแห่งความแปรของโลกได้ ข้อนี้ดูเหมือนกาละจะเปลี่ยนแปลงไป เหตุดังนั้นสังขาร พิเศษ คือสิ่งที่ปัจจัยปรุงขึ้นแปลก ๆ จึงปรากฏเป็นของประณีต สุกใส ณ กาลบางคาบ ทุรพล เลวทรามในกาลบางครั้งเปลี่ยนเป็นยุคเป็นสมัยไป สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภาคเจ้า เข้าพระราชหฤทัยความเปลี่ยนแปลงอันเป็นไปตาม กาลฉะนี้ จึงได้ทรงเลิกถอนแก้ไขพระราชกำหนดขนบธรรมเนียมของเก่าที่ล่วงกาล บัญญัติเพิ่มเติมของใหม่ที่ถึงคราวขึ้นในสมแก่เวลา และทรง และทรงจัดการป้องกันรักษาทำนุบำรุงพระ ราชอาณาจักรให้ถาวรวัฒนา ดำรงความเป็นเอกราชยั่งยืนมาจนกาลทุกวันนี้ จัดว่าเป็นผลมีมา เพราะพระคุณ คือกาลัญญุตาเป็นเหตุ พระคุณข้อนี้จึงนับว่า เป็นมงคลวิเศษอันล้ำเลิศให้เกิดสิริ สวัสดิเกษมศานต์ เป็นประการที่ต้น (๑) ขุ. ชา. เอก. ๒๗/๓๘.