การวิเคราะห์สมุปสาทน์และเจตโสในวิสุทธิมรรค : หน้า 166/324

ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หน้าที่ 164 ( แก้ สมุปสาทน์ ) บท สมุปสาทน์ มีวินิจฉัยว่า ศรัทธาท่านเรียกว่า สัมปสาทนะ แม้ฌานก็เรียกสัมปสาทนะ เพราะประกอบด้วยความใสผ่อง ดุจผ้า ที่เรียกว่าผ้าเขียว ก็เพราะประกอบด้วยสีเขียว ฉะนั้น อีกนัยหนึ่ง เพราะเหตุที่ฌานนั้นย่อมยังใจให้ใสผ่อง เพราะตัวเองก็ประกอบไป ด้วยความผ่องใสด้วย เพราะความกำเริบ ( แห่งจิต ) ด้วยวิตกวิจาร ระงับไปด้วย เพราะเหตุนั้นประการหนึ่ง ฌานนั้นท่านเรียกว่า " สัมปสาทนะ " ( เครื่องยังใจให้ผ่องใส) ก็แลในอรรถวิกัปนี้ ปราชญ์พึงทราบบทสัมพันธ์ดังนี้ว่า สมุปสาทน์ เจตโส (ทุติยฌาน เครื่องยังใจให้ใสผ่อง) ส่วนในอรรถวิกัปก่อน บทว่า เจตโส นั้น พึงประกอบเข้ากับอโกทิภาวศัพท์ ( แก้ เจตโส เอ โกทิภาว์ ) (ต่อไป) นี้เป็นอรรถโยชนา ( คำประกอบความ ) ในเอโกทิภาว ศัพท์นั้น ธรรมใดเป็นหนึ่งผุดขึ้น เหตุนั้น ธรรมนั้นจึงชื่อ เอโกทิ หมายความว่า เป็นเลิศ เป็นใหญ่ผุดขึ้น เพราะไม่ถูกวิตกวิจารขึ้น ครอบงำ แท้จริง คนผู้เป็นใหญ่ก็เรียกได้ว่าผู้เป็นหนึ่งในโลก หรือ จะกล่าวว่า "คนผู้ไร้จากวิตกวิจารแล้ว ก็เป็นหนึ่ง คือไม่มีสหาย" ดังนี้บ้างก็ได้ อีกนัยหนึ่ง ธรรมใดยังสัมปยุตธรรมทั้งหลายให้อุทัย เหตุนั้น ธรรมนั้นจึงชื่อว่า อุทิ หมายความว่า ยังสัมปยุตธรรมให้ตั้ง ขึ้น ธรรมนั้นเป็นเอก ด้วยอรรถว่าเป็นใหญ่ด้วย เป็นอุทิด้วย