วิสุทธิมรรค แปล ภาค ๑ ตอน ๒ : หน้า 274/324

ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หน้าที่ 272 ทั้งหลายไปด้วยวิธีละม่อมบ้าง ... ด้วยวิธีหยาบบ้าง ... ด้วยวิธีทั้งละม่อม ทั้งหยาบ ( ระคนกัน ) บ้าง "" ดังนี้เป็นต้นบัณฑิตพึง (นำมากล่าว ) ให้พิสดารอีกประการหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า เมื่อตรัสบอกคุณวิเสส ( ที่ยิ่งขึ้นไป ) มีปฐมฌานเป็นต้น แก่การกบุคคลทั้งหลายมีบุคคลผู้มี ศีลหมดจดแล้วเป็นอาทิ และตรัสบอกมรรคปฏิปทาอันยิ่งขึ้นไปแก่ อริยบุคคลทั้งหลาย มีพระโสดาบันเป็นต้น ก็ชื่อว่าทรงฝึกผู้ที่ได้ฝึกแล้ว ด้วยแท้ [แก้อรรถบท อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถ รวมกัน] อีกนัยหนึ่ง สองบทว่า อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถ นี้ เป็นอรรถบท ( บทแสดงความ ) อันเดียวกัน เพราะพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงขับบุรุษ ที่พึงฝึกทั้งหลายได้ อย่างที่เขาทั้งหลายนั่งขัดสมาธิอยู่แห่งเดียวนั่น แหละ (แต่ )แล่นไปได้ทั้ง ๘ ทิศ ไม่ติดขัด เพราะเหตุนั้น บัณฑิต จึงถวายพระนามว่า อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถ - ผู้ขับบุรุษที่พึงฝึกได้ ไม่มีผู้อื่นยิ่งกว่า อนึ่ง ในความข้อนี้ พระสูตรนี้ ( ที่ตรัส) ว่า " ภิกษุทั้งหลาย ช้างที่พึงฝึกอันผู้ฝึกช้างขับแล้ว ย่อมแล่นไปได้แต่ ด. เกสีสูตร จตุกังคุตตระ ๒๑/๑๕๑ ดูกร ๒. ดังนี้ เป็นอันว่า ผู้ที่ยังไม่ได้ฝึกแต่ควรแก่การฝึกก็ดี ผู้ที่ได้ฝึกแล้ว แต่ยังไม่ ถึงที่สุดก็ดี เป็นปุริสทมุมะ ทั้งนั้น ๓. - มหาฎีกาว่าทิศ 4 หมายเอาสมาบัติ ๘ แล้วก็อธิบายว่า สมาบัติ ๘ นั้น แม้เนื่องกัน แต่แยกชี้ได้เป็นอย่าง ๆ ไม่ปนกัน เพราะฉะนั้น จึงเป็นทิศ หรือเหมือนทิศ อันที่จริง ที่ว่า ๘ ทิศ ก็เป็นเพียงนิทัศนะ แต่ว่าปุริสทมุมะที่ทรงขับแล้ว อาจแล่นไปถึงทิศนิโรธ สมาบัติและทิศอมตะ ที่โลกิยชน ไม่เคยไปเลยก็ได้