วิสุทธิมรรค: ความรู้และธรรม : หน้า 259/324

ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หน้าที่ 257 ทำลายซี่กำแห่งสังสารจักร ๑ เป็นผู้ควรแก่ ทักขิณาวัตถุทั้งหลายมีปัจจัยเป็นอาทิ ๑ ไม่ ทรงทำบาปทั้งหลายในที่ลับ ๑ เพราะเหตุนั้น จึงทรงพระนามว่า อรห์ โดยประการทั้งปวง ดังพรรณนามาฉะนี้แล [แก้อรรถบท สมมาสัมพุทฺโธ] ส่วนที่พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น ทรงพระนามว่า สมฺมาสมฺพุทฺโธ ก็เพราะทรงรู้ธรรมทั้งปวงโดยชอบและโดยพระองค์เอง จริงอย่างนั้น พระองค์ ทรงรู้โดยชอบด้วย โดยพระองค์เองด้วย ซึ่งธรรมทั้งปวง คือ ทรงรู้ธรรมทั้งหลายที่เป็นอภิญไญย โดยความเป็นธรรมที่พึงรู้ยิ่ง๒ ทรงรู้ธรรมทั้งหลายที่เป็นปริญไญย โดยความเป็นธรรมที่พึงกำหนดรู้ ทรงรู้ธรรมทั้งหลายที่เป็นปหาตัพพะ โดยความเป็นธรรมที่พึงละทรงรู้ ธรรมทั้งหลายที่เป็นสัจฉิกาตัพพะ โดยความเป็นธรรมที่พึงทำให้แจ้ง ทรงรู้ธรรมทั้งหลายที่เป็นภาเวตัพพะโดยความเป็นธรรมที่พึงเจริญ ก็เพราะเหตุนั้นแล พระองค์จึงตรัส ( แก่เสลพราหมณ์เป็นคาถา ) ว่า ๑. มหาฎีกาจารย์ท่านคิดและค้นอรรถแห่งอรห์ได้อีก 5 นัย ขอสังเขปความมาบันทึกไว้ ในที่นี้ เพื่อเชิดชูความอุตสาหะช่างคิดช่างเล่นของท่าน คือแปลว่า (๑) ผู้ไกล (อสัตบุรุษ) (๒) ผู้ใกล้ (สัตบุรุษ) (๓) ผู้ไม่มีธรรมที่จะต้องละ (๔) ผู้ที่คนดีไม่ละทิ้ง และผู้ไม่ทรง ทอดทิ้งคนดี (๕) ผู้ไม่มีความไป (ในคติภพ) (๖) ผู้ควรสรรเสริญไม่สิ้นสุด ๒. อภิญไญยธรรม มหาฎีกาท่านแปลว่าธรรมที่พึงรู้ด้วยญาณอันวิเศษยิ่ง และว่าหมายเอา อริยสัจ ๔ นั่นเอง ที่ว่ารู้ด้วยญาณอันวิเศษยิ่ง ก็คือในกาลเบื้องต้นทรงรู้ด้วยวิปัสสนา ปัญญา ในขณะที่บรรลุผล ก็ทรงรู้ด้วยมรรคปัญญา ในกาลต่อมา ก็ทรงรู้ด้วยพุทธญาณ ทั้งหลายมีสัพพัญญุตญาณเป็นต้น