การศึกษาเกี่ยวกับวิตกและวิจารในฌาน : หน้า 138/324

ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หน้าที่ 136 แห่งนกที่ใคร่จะทะยานขึ้นไปในอากาศ และดุจกิริยา โผลงตรงดอกปทุม แห่งแมลงภู่ที่มีใจผูกพันอยู่ในกลิ่น (ปทุม ) ฉะนั้น (ส่วน) วิจาร มีความเป็นไปละเมียด ( กว่าวิตก ) เป็นภาวะที่จิตไม่แกว่งนัก ดุจ การกางปีก (ราร่อน ) ไปแห่งนกที่ขึ้นอยู่ในอากาศแล้ว และดุจการ บินวน (ดู) อยู่เหนือดอกปทุมแห่งแมลงภู่ที่ลงมาถึงตรงดอกปทุมแล้ว ฉะนั้น ส่วนในอรรถกถาแห่งทุกนิบาตกล่าวไว้ว่า " วิตกเป็นไปโดยภาวะ คือปักจิตลงไปในอารมณ์ ดุจกิริยาที่นกใหญ่ที่ไปในอากาศกวักปีก ทั้ง ๒ ข้างแล้วราปีกไป” ฉะนั้น วิจารเป็นไปโดยสภาวะตามฟื้น (อารมณ์ ) ดุจกิริยาที่นกกระดิกปีกรับลม (ร่อน) ไป” ฉะนั้น คำในอรรถกถาทุกนิบาตนั้นชอบแต่ในความเป็นไปโดยต่อ เนื่องกัน ด้านความต่างกันแห่งวิตกและวิจารนั้นย่อมปรากฏอยู่แล้ว ในปฐมฌานและทุติยฌาน ๑. อีกนัยหนึ่ง วิตกเป็นดังมือที่จับไว้มั่น วิจารเป็นดังมือที่ขัดสี ปริพฺภมณ์ บินวน มหาฎีกาว่า ที่แมลงภู่ทำเช่นนั้นเพื่อตรวจตราดูมีอันตรายหรือไม่ ก่อนที่จะลงไปเคล้า ๒. แปลตามพยัญชนะว่า ดุจการยังปีกทั้งสองให้รับลมแล้วยังปีกให้นิ่งแล้วแลไปแห่งนก ใหญ่ที่ไปในอากาศฉะนั้น ๓. แปลตามพยัญชนะว่า ดุจความไปแห่งนกนั้นที่ยังปีกให้กระดิกเพื่อรับลม ฉะนั้น ๔. น่าหมายความว่า ไม่ใช่ว่าวิตกเกิดขึ้นแล้วไปหยุดนิ่งเสีย เหมือนนกกวักปีกแล้วหยุด กวัก ราปีกไปเฉย ๆ เพราะถ้าวิตกหยุดเสีย จิตก็เข้าไม่ถึงอารมณ์ วิตกกับวิจารถึงแม้ มีลักษณะต่างกัน แต่ควรทำงานต่อเนื่องกัน ทำจิตให้ดำเนินประณีตไปโดยลำดับ ดัง ปรากฏในปฐมฌานและทุติยฌาน (ปัญจกนัย) คือปฐมฌานมีทั้งวิตกและวิจาร ถึง ทุติยฌาน วิตกสงบไป วิจารยังทำงานต่อไป