จตุตถฌานและปัญจกฌานในวิสุทธิมรรค : หน้า 191/324

ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หน้าที่ 189 เพราะเหตุนั้น บัณฑิตพึงทราบเถิดว่า จตุตถฌานนี้เท่านั้น พระผู้มี พระภาคเจ้าตรัสว่า อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ บทว่า จตุตถ์ คือฌานนี้เป็นที่ ๔ เพราะมีลำดับแห่งจำนวน บ้างว่าชื่อ ) จตุตถะ เพราะพระโยคาวจรเข้าถึงฌานนี้เป็นที่ 4 ส่วนคำใดที่ข้าพเจ้ากล่าวไว้ว่า จตุตถฌานละองค์ ๑ ประกอบ ด้วยองค์ ๒ บัณฑิตพึงทราบอรรถาธิบายในคำนั้นต่อไป ความที่ จตุตถฌานละองค์ ๑ พึงทราบโดยการละโสมนัส ก็แลโสมนัสนั้น ละได้แต่ในชวนะต้นๆ ในวิถีอันเดียวเพราะฉะนั้น โสมนัสนั้นจึง เรียกว่า ปหานังคะ (องค์ที่พึงละ) ส่วนความที่จตุตถฌานประกอบด้วย องค์ ๒ พึงทราบโดยความเกิดขึ้นแห่งองค์ ๒ นี้ คือ อุเบกขาเวทนา เอกัคคตา คำที่เหลือมีนัยดังกล่าวแล้วในปฐมฌาน นี่เป็นนัย ในจตุกฌาน ( ฌานหมวด ๔ ) ก่อน [ ปัญจกฌาน ฌานหมวด ๕ ] ส่วนว่าพระโยคาวจรผู้จะยังปัญจกฌานให้เกิด ออกจากปฐม ฌานอันช่ำชองแล้ว ( พิจารณา) เห็นโทษในปฐมฌานนั้นว่า " สมาบัติ นี้มีข้าศึกคือนิวรณ์อยู่ใกล้ " และว่า " สมาบัตินี้นับว่ามีองค์ทราม เพราะความที่วิตกเป็นองค์หยาบ " ดังนี้แล้ว พึงทำในใจถึงทุติยฌาน โดยว่าเป็นธรรมละเอียด ปล่อยวางความพอใจในปฐมฌานเสีย ทำ โยคะเพื่อบรรลุทุติยฌาน (ต่อไป) ครั้นเมื่อพระโยคาวจรนั้นออกจาก ปฐมฌานแล้ว มีสติสัมปชัญญะปัจจเวกขณ์องค์ฌานทั้งหลายอยู่ วิตกอย่างเดียวปรากฏโดยความเป็นองค์หยาบ องค์ ๔ มีวิจารเป็นต้น