วิชาธรรมภิบาล: ธาตุ ๑๙ และวิญญาณ : หน้า 143/405

ประโยค - วิชาธรรมภิบาลเปล่าภาค ๑ ตอนที่ ๑๔๒ ธาตุ ๑๙ เอกเทสแห่งธรรมธาตุ เป็นสังขารธรรม ส่วนสัง... ขธาตุ ได้แก่เอกเทสแห่งธรรมธาตุอย่างเดียว ส่วนเนตรธาตุมนารุธูโลก ก็คือความแตกออกไป (เป็น หลายอย่างต่างชนิด) แห่งธาตุ ๑๙ เท่านั้นเอง และ พระผู้พระภาคเจ้าสาธุเด่ ๑๙ เพราะธาตุทั้งปวงจงมีอยู่ โดยสภาวะ ตกอยู่ภายในธาตุ ๑๙ นั้นแล้ว ดังกล่าวมานี้แล อีกอย่างหนึ่ง พระผู้พระภาคเจ้าสาธุเด่ ๑๙ เพื่ออนุสัญญา ของบุคคลจำพวกวิบัญญัติ (มีความสำคัญวิบัญญัติ) ในวิญญาณ อันมี ความรู้เป็นสภาพด้วย จริงอยู่ บุคคลจำพวกวิญญาณในวิญญาณอันมี ความรู้เป็นสภาพมิอยู่ พระผู้พระภาคเจ้ามักพระพุทธประสงค์จะทรง ประกาศความที่วิญญาณนั้นมีเป็นอนุทนา โดยแตกออกเป็นจักวิเศษเอกาธ ธาตุ โลภัญญาณาธาตุ มานวิญญาณาธาตุ วิภาวะวิญญาณาธาตุ ถาม วิญญาณาธาตุ มโนธาตุและโมวิญญาณาธาตุ ดังกล่าวมานั้น และ ความที่วิญญาณนั้นเป็นของไม่เที่ยง เพราะมีความเป็นไปเนื่องอยู่ด้วย ปัจจัยมีจักษุและรูปเป็นต้น ทรงถอดวิญญาณอันนอนเนื่อง (อยู่ใน สันดาน) มานนของบุคคลเหล่านั้นเสื่อ จึงทรงประกาศธาตุ ๑๙ แทนอีกหน่อย พระผู้พระภาคเจ้าทรงประกาศธาตุแต่ ๑๙ ๑. นับตั้งแต่จักวิเศษถึงมโนวิญญาณธาตุ เว้นธรรมธาตุ ๒. หมายความว่า ธาตุอันนี้มีหลายอย่าง มีจักษุธาตุเป็นต้น และแต่ละอย่างก็มีประการ ต่าง ๆ ๓. เข้าใจว่าท่านกล่าววิญญาณธาตุ คืออันบ่มในธาตุด้วย ตามนัยที่อธิบายไว้แล้ว ใน เชิงอรรถ ๑ หน้า ๑๔๔.