การศึกษาเกี่ยวกับปัจจัยและวิญญาณธาตุ : หน้า 147/405

ประโยค - วีถีภูมิสรรค์ปลุก ภาค ๑ หน้าที่ 146 จ๊กชฎุตเป็นต้น และธรรมชฎุต่างอย่าง เป็นปัจจัยแม้เป็นปัจจัย อารมณ์ปัจจัยเป็นต้นแห่งนิวฏิญาณธาตุอย่าง อย่างไรก็ตาม ใช้แต่ จักฺและรูปเป็นต้นเท่านั้น เป็นปัจจัยแห่งจักฺวิญญาณธาตุเป็นอาติ กหาไม่ ที่แท้เมื่อลังมีแสงสว่างเป็นต้น ก็เป็นปัจจัยด้วย เพราะ- เหตุนี้ บุพพาจารย์ทั้งหลายจึงกล่าวว่า "อาทิตย์ญาณ รูป แสงสว่าง และมนสิการ (คืออ่าวชนะ) เกิดจากวิญญาณธาตุ อาทิตย์โสด เสียง ช่อง (หู) และมนสิการ เกิดโสดวิญญาณขึ้น อาทิตย์นะ กลิ่น ลม และมนสิการ เกิดมานุญาณขึ้น อาทิตย์วิหา รส น้ำ (ลาย) และมนสิการ เกิดวิญญาณขึ้น อาทิตย์กาย โผฏฐัพพะ ปฏิวิชชาดุ (ที่อาศัยของกายประสาท) และมนสิการ เกิดจากวิญญาณขึ้น อาทิตย์ วังวนะ (คือวัฏฐิตที่ไหวแล้ว ๒ ครั้ง) ธรรม และมนสิการ เกิดนิวฏิญาณขึ้น" ดังนี้ นี้เป็นความสังเขปในข้อความอ้วนว่าจะเป็นข้อเป็นสิ่ง ส่วนประกอบประเภทปัจจัยโดยพิสดาร อธิบายแม้โดยปัจจัย ในกระตฤทั้งหลายันิทิตพิมพารดังคล่าวมานี้ [โดยเป็นสิ่งพึงเห็น] ข่อว่า ทฤษฏุพา ความว่า อธิยา พิมทราวินิจฉัยโดยเป็นสิ่ง พึงเห็นในธาตุทั้งหลายมัน แท้จริง สังขตาธาตุซึ่งหมดเทียว มันทิด พึงเห็นโดยความเป็นของต่างจากส่วนเบื้องต้น (คืออธิยา) และส่วน เบื้องปลาย (คืออนาคต) โดยความเป็นของเปลจากความยังยืน ความ