การอธิบายอายตนะในพระไตรปิฎก : หน้า 127/405

ประโยค - วิจัยมรรคผลภาค ๓ ตอนที่ ๑ หน้า ที่ ๑๒๖ อรรถบทที่ ๑ คืออายตนะโต - เพราะเป็นที่สับต่อ) มีอธิบายว่า กิริยและเจตสิกธรรมทั้งหลาย ย่อมสับต่อ คือ หมื่นเพียรพยายามไปตาม กิจ (คือหน้านี้) ของตน ๆ มีภาระเสย (รายธรรม) เป็นอาทิ ใน ทวารและอารมณ์นั้น ๆ มีจัญและรูปเป็นต้น (เพราะฉะนั้น ทวาร และอารมณ์นั้น ๆ จึงชื่อ อายตนะ) แปลว่า เป็นที่สับต่อแห่งจิตเจตสิก ธรรมทั้งหลาย อรรถบทที่ ๒ คือ อายาปน ตนบโต - เพราะอายะทั้งหลาย มีอธิบายว่า ก็แปลวารและอารมณ์ทั้งหลายนัน ย่อมแผ่ คือขยาย (จิต เจตสิก) ธรรมเหล่านั้นอันเป็นอายะ (ผู้มา) (เพราะเหตุนี้ ทวาร และอารมณ์เหล่านั้นจึงชื่อ อายตนะ (แปลว่า เผขยายอายะ คือ จิต- เจตสิกธรรม) อรรถบทที่ ๓ คือ อายตสุ นยนโต - เพราะอ่าวอทะไป) มี อธิบายว่า ก็การและอารมณ์ทั้งหลายนันยังไม่กลับ (คือยังไม่ดำ) เพียงใด ก็ย่อมนำไปอ่อนสงสรรทุกอันเป็นไปในสงสรร ซึ่งมิเมืองต้น เมืองปลายที่รู้ไม่ได้ เป็นอายตนะ (คือย่อมเยื่อ) ยืนดกอยู่แล้ว ให้เป็นไป . ปะจายในบับพิมพ์ครั้งที่ ๑ (๒๔๕๓) เป็น ตัฑวดาวรมุนา เข้าใจว่าตลาด เคลื่อน เพราะไม่บ่งลักษณะอะไรในวานการณ์ ที่จะแปลให้เป็นภาษามาได้ ว่าโดยรูปวาน- ทวาสกติของเป็นบุ๋ย คืเป็น ทวารมุมานา เห็นในประโยคหลัง (บรรทัดที่ ๓) ท่านใช้ศัพท์ว่าจา เอาดินี จะจับให้เป็นวิสณฑะของมุมมุ ร่วมกับจิตเดดลิกา เล่า ก็ไม่เข้าเรื่องอะไรทั้งสิ้น อายตนะศัพฑ์ในวรรคนี้เป็นอธิฏฐานสานนะ ก็แล้วศัพฑ์ไหนเล่าเป็นตัวอธิฏฐาน ความตั้งอวะ ทวารมุม นั้นเองเป็นตัวอธิฏฐาน จึงตกลงแก้เป็น ทวารมุมแนษ สุ เป็นอธิฏฐานในอานุฏู ได้ทั้งปวงและอธรภาพนะทุกอย่าง ดังแสดงไว้ขั้น