การวิเคราะห์ธรรมและอารมณ์ปัจจัย : หน้า 267/405

ประโยค - วิทยาธรรมภาค ๓ ตอนที่ ๑ หน้า ๒๖๖ ไม่ผิดอะไรเลย แท้จริง ธรรมทั้งหลายที่ได้เหตุปัจจัยแล้ว ยอมเป็นธรรมมันตั้งลงด้วยดี ดังนั้น ไม่ทั่งหลายที่มีขอของงามแล้วก็ตั้งอยู่ได้ด้วยดีนั่น (ส่วน) อนุธรรมทั้งหลายเป็นธรรมไม่งั้นมันด้วยดีดูสรรายทั้งหมด มีสรรายชนิดคลิสิคะ (สรรายเม็ดงา?) เป็นต้น ฉะนั้น เหตุปัจจัยเป็นธรรมอุดหนุนโดยความหมายว่าเป็นปัจจูลนี้ เพราะเหตุนี้ ธรรมผู้อุดหนุนโดยยังความตั้งมั่นด้วยดี (แห่งสัปปุธรรม) ให้สำเร็จ บัดนี้พึงทราบว่า ชื่อเหตุปัจจัย [[แก่อร่มมนปัจจัย] ในอุทปนแต่ขั้นต่ำไป ธรรมผู้อุดหนุนโดยความเป็นอารมณ์ชื่ออารมณ์ปัจจัย ธรรมอะไร ๆ ๆ ๆ ไม่มีอารมณ์ปัจจัยนั้นไม่มี เพราะคำนิเทมแม่ทนะแต่จึงว่า "รูปเป็นเหตุปัจจัยโดยเป็นอารมณ์-มนปัจจัยแห่งญัญญาณ ฯลฯ" ดังนี้เป็นต้น แต่ก็ลำบากว่า "ธรรมทั้งหมดใด ๆ เป็นจิตเดิมธรรม ปรารถนธรรมใด ๆ เกิดขึ้น ธรรมทั้งหมด (ที่กูปราศจาก) นั่น ๆ ๆ ย่อมเป็นปัจจัยโดยเป็นอารมณ์ปัจจัยแห่งธรรม (ที่กูนี้นั่น) นั่น ๆ ๆ ๆ" แล้วนี้ พระเดิมเหมือนคนอ่อนกำลัง ได้ค่อยถ่อนมิหรือเชือกนั้นแหละ จึงลูกขึ้นและยืนอยู่ได้ ฉันใด จิตและเจตสิกธรรมทั้งหลายก็ฉันนั้น ปรารถนธรรมมีรูปเป็นต้นเข้านั่นแหละ จึงเกิดขึ้นและตั้งอยู่ได้ เพราะเหตุนี้ ธรรมทั้งหลายอันเป็นอารมณ์