การศึกษาอายตนะและผัสสะในพระพุทธศาสนา : หน้า 351/405

ประโยค- วิจิตรธีรมแปลก ภาค ๓ ตอนที่ ๑ หน้า 350 เพื่อส่องความว่า ผัสสะแม้นเดียว มืออยตะหลายอย่างเป็นแดนเกิดได้ คำว่า "โดยเฉกอวนะนึกษ" เป็นต้น ความว่า พระตาถเจ้าวง แสดงพระพุทธธิบายว่า ผัสสะอันเดียวอ้อมมีพระอายตนะหลายอย่าง ได้ โดยแสดงออกด้วยคำเป็นเอกพจน์นี้ว่า " สพายตนปอญจ ผฺโลฺ " ส่วนว่า ในอายตนะทั้งหลาย บํานิติทิพงษ์เขียนอายตนะ ๕ ในความเป็น ปัจจัยแห่งผัสสะนั้น ๖ อย่าง พึงชี้แจงอายตนะ ๑ ถอดอายตนะ ๕ นั้นไป ในความเป็น ปัจจัยแห่งผัสสะนั้น ๕ อย่าง พึงชี้แจง อายตนะภายนอก ๖ ในความเป็นปัจจัย แห่งผัสสะนั้นตามที่มันเป็น (ต่อไป) นี้เป็นคำชี้แจงในความที่อายตนะเป็นปัจจัยแห่งผัสสะนั้น อันดิบแรก อายตนะ (ภายใน) ๕ มิได้ขาดตะเป็นด้น เป็น ปัจจัย ๖ อย่าง โดยเป็นนิสสโลย---บุรษตา---อินทรีย์---วิมุต---อัคติ--- และอวิทัปปังแห่งผัสสะ ๕ อย่าง โดยแยกเป็นจักษุสมผัสเป็นด้น อายตนะ ๑ ดังอายตนะ ๕ นั้นไปคือมนายตนะอันเป็นวิภา เป็นปัจจัย ๓ อย่างโดยเป็นสหชาติ---อัญญมัญญ---นิสรสะ---ปาโก---อาหาร---อินทรีย์ . ปฏิสังพไว้เป็น เอโก ปนกานด... นั้นคาดเคลื่อน ที่ถูกต้องเรียงดังเป็น เอโกนาคตน... ซึ่งมหาจักดับกล่าวว่า เอโกนาคตน... (ปฏิสังในมหาภูมิ ก็เรียงไว้คำเคลื่อนเหมือนกัน)