วิทยาธรรมภาค ๓ ตอนที่ 263 : หน้า 264/405

ประโยค - วิทยาธรรมภาค ๓ ตอนที่ 263 เป็นปัจจัยโดยความเป็นเหตุ นั้น แม้ในอุทธศมอืนมีอารมณ์เป็นปัจจัย เป็นต้น กษัตริย์เดียวกันนี้ [แก้ศัพท์เหตุ] ในบท “เหตุปัจจัย” นั้น คำว่า “เหตุ” เป็นคำเรียกว vervolgens (อวัจจะแห่งคำ คืออโยคคำที่ให้รู้ความแต่ละคำ) และการนะ (สิ่งที่ ก่อผล) มูล (สิ่งที่เป็นรากเหง้า) ก็ว่านายอีบะ เรียกว่า “เหตุ” ในทาง โลก เช่นในคำว่า “ปฏิญญาเหตุ”- ข้อปฏิญญา” แต่ในทางพระศาสนา การนะ เรียกว่า “เหตุ” เช่นในคำว่า “ขย บรมา เหตุปูปลาวา- ธรรม ทั้งหลายใดมีเหตุ (คือการะ) เป็นแดนเกิด” มูล ก็เรียกว่า เหตุ เช่นในคำว่า “โตย กุสสเหตุ ตโย อุตสาหเหตุ”- เหตุ (คือมูล) แห่ง กุก งินเหตุ (คือมูล) แห่งอุตสาห งิน (แหละ) ประสงค์เอา (ว่าเหตุ) ในที่นี้ [แก้ศัพท์ปัจจัย] ส่วนความ (ต่อไป) นี้ เป็นความหมายแห่งคำในคำว่า “ปัจจัย” นี้ ธรรม (ที่เป็นผล) อาจัยไปแต่ธรรม (ที่เป็นเหตุ) นัน หมาย ๑. ที่ท่านไป เหตุปัจจัย เป็น เหตุ ทูลาว ปัจจัย แล้วไจอกทีเป็น เหตุวาแวน ปัจจัย นั้น ก็เพื่อแสดงว่า ศพที่ประกอบ ตวา ปัจจัย คือ ทูลาว นัน เป็นฤิยตติยะ- วิสสนะ คือแปลว่า โดย... (ไม่ใช่มากกริยา สนามกริยา ฯ ล ฯ) ๒. ปราชญ์เอกแกลไผเป็น ปฏิญญา เหตุ แต่ในมหาฤทธิ์เรียงติดกันเป็น ปฏิญญาเหตุ เหตุ แปลว่า “ข้อความ์ ก็ได้ (พวนานุกรมบรรจบราชนิพนธ์สภา พ.ศ. ๒๔๙๓) ๓ วิ. มหาวรรธ. ๔/๗๕. ๔ อภิ. ส. ๗/๔๒๐.