การเข้าใจอภิญญาและปราชญ์ในพระพุทธศาสนา : หน้า 141/450

ประโยค(ตอน) - ดูเดอสมันปะสาทกาแปลง ภาค ๑ หน้า ที่ 140 คำว่า เตน จ โทษนะ ได้แค่ เพราะโทสะที่เป็นเหตุให้ เรียกภิญญว่า "มีโทษ" ด้วยบททั้ง ๒ นี้ ท่านพระอุบาล แสดงสงสารฉันชน็เหมือนกัน คำว่า ตาย จ อนุปถมตาย ได้แค่ เพราะความไม่ถูกใจ ที่เป็นเหตุให้เรียกภิญญว่า "ผู้ไม่ถูกใจ" คำว่า ตาย จ อนุภิริยะ ได้แค่ เพราะความไม่พอใจที่ เป็นเหตุให้เรียกภิญญว่า "ผู้ไม่พอใจ" ด้วยคำทั้งสองนี้ท่าน พระอุบาลแสดงเวทนานนี้ [อธิบายเรื่องอธิกรณ์มีมูลและ ไม่มีมูล] ในคำว่า อมุกฺกณ ปราชญฺณกณ นี้ พึงทราบวนิจฉังดังนี้:- ปราชญ์นั้น ไม่มีมูล เพราะเหตุนี้นั่นชื่อว่า อมุกฺกะ ก็ความที่ ปราชญ์นั้นไม่มีมูลนั่น ทรงประสงค์เอาด้วยอำนาจแห่งโจทย์ ไม่ใช่ ด้วยอำนาจแห่งจำเลย; เพราะฉะนั้น เพื่อทรงแสดงเนื้อความนั้น ใน บทบาทนะ ท่านพระอุบาลจึงกล่าวว่า " ที่ชื่อว่าไม่มีมูล คือ ไม่ได้เห็น ไม่ได้ยิน ไม่ได้รังเกียจ" ด้วยบทบาทนะว่า อภิญฺญ คือมันนั้น ท่านแสดงอธิบายไว้ว่า "ปราชญ์ที่โจทย์ไม่ได้เห็น ไม่ได้ยิน ไม่ได้รังเกียจ ในตัวบุคคลผู้ เป็นจำเลย ชื่อว่า ไม่มีมูล เพราะไม่มีมูล กล่าวคือการเห็น การได้ยิน และการรังเกียจนี้ ก็จำเลยนั้น จะต้องปรากฏนั่น หรือ ไม่ต้องก็ตามมา ข้อที่จำเลยต้องหรือไม่ต้องนี้ ในเป็นประมาณนใน