ฐานธรรมภายในคัมภีร์พุทธโบราณ 1 : หน้า 120/604

ฐานธรรมภายในคัมภีร์พุทธโบราณ 1 ฉบับวิชาการ คำสอนแห่งพระพุทธศาสนาในทัศนีว่าถึง "ดวงกลม" หรือ "ทรงกลม" (sphere) ที่ปรากฏตัวขึ้นมาตามที่เป็นจริง เมื่อผู้ปฏิบัติการจัดความไม่บริสุทธิ์ซึ่งหลากหลายออกไปและได้ค้นพบสภาวะแห่งความเต็มเปี่ยมสุขอารมณ์ และไร้ที่ติ ในที่นี้ ธรรมภายในหมายถึง ความตื่นอันหมดจดที่ค้นพบ ซึ่งรู้จักกันทั่วในฐานะที่เป็นกายอันประกอบด้วยทรงกลมแห่งสุขญาณที่มีความบริสุทธิ์เป็นสองเท่าที่จะปรากฏแก่ผู้เข้าถึงพุทธภาวะเท่านั้น (หน้า 30-1; Batchelor 1986: 167) ในเรื่องนี้เกษมสุขแสดงความเห็นไว้ว่าชาวพุทธในทัศนีเชื่อว่าธรรมภายมีลักษณะเป็นดวงกลมใสซ่วงที่จะกลุ้มกดขึ้นมาในตัวในทัณฑ์เดียวกันกับความเข้าใจของชาวพทธมหายานส่วนใหญ่ที่มีเข้าใจสภาวะของธรรมกว่าว่าเป็นความสว่างที่ร่มตัวกันเป็นดวง แต่ในคำสอนของวิชาชาญธรรมภายใน ดวงกลมใสนี้หมายถึง ดวงธรรม หรือดวงปฐมมรรคน ซึ่งเป็นเพียงพื้นฐานของการดำเนินใจเข้าไปในหนทางสายกลางเพื่อเข้าสู่วิมุติเท่านั้น ยังได้เป็นธรรมภายจริง แต่กระนั้นดวงธรรมดังกล่าวนี้ก็แจ่มจรัส ชัดใส และโดดเด่นประหนึ่งมีชีวิต (หน้า 31, 37) ท่าน ติ๊ง เทียน อน ชาวเวียดนามกล่าวว่า เก่แท้ของใจนั้นหาใช่จะสุขจากสภาวะที่เป็นสากลอย่างสมบูรณ์แต่โดยไม่ มันเพียงแต่สุข(ปราศ) จากความแปรเปลี่ยนโดยสภาวะใดๆ เท่านั้น สาระแท้ของใจนั่นก็คือธรรมภายใน ซึ่งเป็นธรรมชาติที่แท้ของจักรวาล (หน้า 73; Thiên Ấn 1975: 161) บางตำราก็กล่าวว่า ธรรมภายเป็นแกนแห่งคำสอนของพระพุทธองค์ เป็นแกนแห่งคำสอนหรือภายที่มีความสัมพันธ์กับคำสอนของพระพุทธองค์เอง