อภิธัมมัตถสังคหบาลี: ความเข้าใจในจิตและสังขาร : หน้า 27/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 27 อีกนัยหนึ่ง ก็บทว่า สสงฺขารึกมสงฺขาริก นี้ ท่านพระอนุ รุทธาจารย์กล่าวหมายถึงความมีและความไม่มีแห่งสังขารอย่างเดียว ไม่ใช่ แห่งอาการที่สังขารนั้นเป็นไปร่วมกับจิต เพราะความมีและไม่มี เพราะฉะนั้น จิตที่เกิดด้วยอำนาจแห่งสังขารนั้น โดยเหตุที่สังขารแม้มี ความเป็นไปในสันดานต่างกันก็มีจิตนี้เป็นผล จึงชื่อว่าสสังขาริก ด้วย อรรถว่า "มีสังขาร" เพราะ สห ศัพท์ แสดงอรรถว่า มี ดุจในบท มีอาทิว่า สโลมโก สัตว์มีขน สปกขิโก สัตว์มีปีก ๆ ส่วนจิตที่วิปริต จากสังขารนั้น ชื่อว่าอสังขาริก โดยนัยดังกล่าวแล้วนั่นแหละ เพราะ ไม่มีสังขารนั้นฯ [ว่าด้วยสัมปยุตธรรมเป็นต้น] ન จิตที่ไม่ประกอบ คือไม่ระคนด้วยทิฏฐิคตะ เหตุนั้น จึงชื่อว่า ทิฏฐิคตวิปปยุต ฯ เวทน નૂ ทนาที่ชื่อว่าอุเบกขา เพราะอรรถว่า (ย่อม) เพ่ง คือเสวย อารมณ์โดยเหมาะ คือ โดยควร แม้เมื่อเสวย ก็เสวยโดยดำรงมั่นอยู่ ด้วยอาการวางตนเป็นกลาง ๆ อีกอย่างหนึ่งเวทนาที่ชื่อว่าอุเบกขา เพราะอรรถว่า (ความ) เพ่ง คือเสวยพอเหมาะพอควร คือไม่ขัดต่อ สุขและทุกข์ฯ จริงอยู่ อุเบกขาเวทนานี้ ย่อมเป็นไปแม้ในลำดับแห่ง สุขและทุกข์นั้น เพราะไม่ขัดต่อสุขและทุกข์ฯ คำว่า อุเปกขาสหคติ นี้ มีนัยดังกล่าวแล้วนั่นแล ฯ มีคำถามสอดเข้ามาว่า เมื่อสัมปยุตธรรม แม้เหล่าอื่น มีผัสสะเป็นต้น ก็มีอยู่ในจิตนี้ เพราะเหตุไร ท่านอาจารย์ จึงกล่าวไว้ เฉพาะความที่จิตสหรคตด้วยโสมนัสเท่านั้น ฯ เฉลยว่า ન