วิปัสสนาและฌานในอภิธรรม : หน้า 66/442

จารณาฯ ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวินีฎีกา - หน้าที่ 66 วิปัสสนาที่เป็นวุฏฐานคามินีฯ วิปัสสนาที่เป็นวุฏฐานคามินีนั้นแลเป็น ไปแก่บุคคลผู้พิจารณาฌานใด ๆ ฌานนั้น ๆ ชื่อว่าฌานที่พิจา อัธยาศัยที่เกิดแก่พระโยคาวจรอย่างนี้ว่า ไฉนหนอ มรรคเหมือนกับ ปฐมฌานของเรา จึงมีองค์ ๕ หรือมรรคที่ต่างโดยมรรคมีองค์ ๔ เป็นต้น เหมือนกับบรรดาทุติฌานเป็นต้น อย่างใดอย่างหนึ่ง ( ง (พึง มีองค์ ๔) ชื่อว่าอัธยาศัยของบุคคลฯ บรรดาฌานที่เป็นบาทเป็นต้นนั้น มรรคเป็นของที่บุคคลผู้ซึ่งเข้าฌานอย่างใดอย่างหนึ่ง ในบรรดาฌาน มีปฐมฌานเป็นต้น ออกจากฌานที่เข้านั้นแล้ว พิจารณาปกิณณก สังขาร (สังขารอื่นจากฌานที่เข้า) ให้เกิดขึ้นแล้วนั้น เป็นเหมือนกับ ฌานที่เป็นบาทนั้น ๆ มีปฐมฌานเป็นต้นฯ ก็ถ้าว่า ฌานที่เป็นบาทของ วิปัสสนาชนิดใดชนิดหนึ่งไม่มี, มรรคของบุคคลผู้พิจารณาบรรดาฌาน มีปฐมฌานเป็นต้น ฌานชนิดใดชนิดหนึ่งอย่างเดียวแล้วให้เกิดขึ้นนั้น ก็เป็นเหมือนกับฌานที่พิจารณาฯ แต่หากว่า มรรคที่เป็นฌาน ชนิดใดชนิดหนึ่ง (มีปฐมฌานเป็นต้น) แล้วพิจารณาฌานอื่น (มี ทุติฌานเป็นต้น) จากฌานที่เข้านั้นแล้วให้เกิดขึ้นในเวลานั้น มรรค ก็เป็นเหมือนกับฌานอย่างใดอย่างหนึ่ง บรรดาฌานที่เป็ บรรดาฌานที่เป็นบาทและ ฌานที่พิจารณาทั้ง ๒ ด้วยอำนาจอัธยาศัยของบุคคลฯ ก็ถ้าหากว่า อัธยาศัยอย่างนั้นของบุคคลไม่มี ฯ มรรคที่บุคคลออกจากฌานชั้นต่ำๆ แล้วพิจารณาธรรมชั้นสูง ๆ ให้เกิดขึ้น ย่อมเป็นเหมือนกับฌานที่ พิจารณาไม่เล็งถึงฌานที่เป็นบาท, แต่มรรคที่บุคคลออกจากฌานชั้นสูง ๆ แล้วพิจารณาฌานธรรมชั้นต่ำ ๆ ให้เกิดขึ้น ย่อมเป็นเหมือนกันฌานที่