การศึกษาเกี่ยวกับทวารในอภิธัมมัตถสังคหะ : หน้า 113/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 113 ชื่อว่าทวาร ในทวารสังคหะ มี 5 อย่าง คือ จักขุทวาร ๑ โสต- ทวาร ๑ มานทวาร ๑ ชิวหาทวาร ๑ กายทวาร ๑ มโนทวาร ๑ ฯ บรรดาทวารเหล่านั้น จักขุนั่นแล ชื่อว่าจักขุทวาร ฯ โสตะเป็นต้น ชื่อว่าโสตทวารเป็นต้นเหมือนกันฯ ส่วนมโนทวารท่านเรียกว่าภวังค์ฯ บรรดาทวารเหล่านั้น จิต ๔๖ ด้วยอำนาจปัญจทวาราวัชชนจิต จักขุ วิญญาณ สัมปฏิจฉันนจิต สันตีรณจิต โวฏฐัพพนจิต กามาวจรชวนจิต และตทาลัมพนจิต ย่อมเกิดในจักขุทวารตามสมควร ฯ อนึ่ง จิต ๔๖ นั่นแหละ ด้วยอำนาจแห่งปัญจทวาราวัชชนจิต และโสตวิญญาณ เป็นต้น ย่อมเกิดแม้ในโสตทวารเป็นต้น ฉะนั้นแล ฯ พึงทราบว่าจิต ที่เป็นกามาวจร ๕๔ เท่านั้น มีในปัญจทวารแม้โดยประการทั้งปวง ฯ แต่ในมโนทวารมีจิต ๖๗ ด้วยอำนาจแห่งมโนทวาราวัชชนจิต ชวนจิต ๕๕ และตทาลัมพนจิต ฯ จิต ๑๕ ด้วยสามารถแห่งปฏิสนธิจิต ภวังค์ และจุติ ชื่อว่าทวารวินิมุตจิต (จิตพ้นจากทวาร)ฯ บรรดาจิตเหล่านั้น จิต ๓๖ คือ ทวิปัญจวิญญาณ และมหัคคตชวนะ โลกุตตรชวนจิต ชื่อว่าเอกทวาริกจิต (จิตที่เป็นไปในทวารเดียว) ตามสมควร ฯ ส่วน มโนธาตุ ๓ ชื่อว่าปัญจทวาริกจิต (จิตเป็นไปในทวารทั้ง ๕)ฯ สุข สันตีรณจิต โวฏฐพนจิต และกามาวจรชวนะ ชื่อว่าฉทวาริกจิต (จิตเป็นไปในทวาร ๖) สันตีรณจิตที่สหรคตด้วยอุเบกขาและมหาวิบาก- จิต ชื่อว่าฉทวาริกจิต และทวารวินิมุตจิต (จิตที่เป็นไปในทวาร ๖ และ พ้นจากทวารบางคราว) มหัคคตวิบากจิต ชื่อว่าทวารวินิมุตจิตอย่าง เดียว (จิตที่พ้นจากทวารอย่างเดียว) ฉะนั้นแล ฯ ค