การพิจารณาเกี่ยวกับโทมนัสและปฏิฆะ : หน้า 30/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 30 เมื่อใด บุคคลย่อมเป็นผู้เว้นจากโสมนัสในวิกัปทั้ง ๔ เพราะอาศัย ความไม่สมบูรณ์แห่งกามทั้งหลายก็ดี เพราะไม่มีเหตุแห่งโสมนัสอย่างอื่น ก็ดี เมื่อนั้น อกุศลจิต ๔ ดวงเหลือ สหรคตด้วยอุเบกขาย่อมบังเกิด ขึ้น ฉะนี้แลฯ ปิ ศัพท์ ในบทว่า อฏฺฐปิ เป็นสัมปิณฑนัตถะ (มีความ ประมวลมาเป็นอรรถ)ฯ ด้วย ปี ศัพท์นั้น ท่านอนุรุทธาจารย์ย่อม รวบรวมความที่จิตซึ่งสหรคตกับโลภะเหล่านั้นไว้หลายอย่าง โดยความ ต่างแห่งความเป็นไปและความต่างแห่งกาลเทศะ สันดาน และ อารมณ์เป็นต้น ตามสมควรแก่กรรมบถที่ได้อยู่ในอกุศลกรรมบถทั้งหลาย โดยนัยที่ท่านกำลังจะกล่าวฯ [อธิบายโทมนัสและปฏิฆะ] ใจที่ชั่ว ชื่อว่าทุมนะ อีกอย่างหนึ่ง บุคคลชื่อว่าทุมนะ เพราะ อรรถว่า มีใจชั่ว ภาวะแห่งใจชั่ว หรือบุคคลที่มีใจชั่วนั้น ชื่อว่า โทมนัสฯ คำนี้เป็นชื่อแห่งทุกขเวทนาที่มีในใจ ฯ จิตที่สหรคตด้วย โทมนัสนั้น เหตุนั้น จึงชื่อว่าโทมนัสสสหคตะ ฯ મૈં ที่ชื่อว่าปฏิฆะ เพราะอรรถว่า กระทบกระทั่งในอารมณ์ ได้แก่ โทสะ ฯ จริงอยู่ โทสะนี้ ย่อมเป็นไปดุจกระทบกระทั่งอารมณ์ เพราะ มีความดุร้ายเป็นสภาพฯ แม้เมื่อจิตที่สหรคตด้วยโทมนัส ไม่ต่างกัน ด้วยสามารถแห่งเวทนา เพื่อกำหนดจิตด้วยอำนาจแห่งธรรมที่ไม่ทั่วไป จึงใส่โทมนัสศัพท์ไว้ฯ แต่บัณฑิตพึงเห็นว่า ความที่จิตประกอบด้วย ปฏิฆะ ท่านอาจารย์กล่าวไว้ เพื่อแสดงความที่จิตทั้ง ๒ ควงเที่ยวไป ร่วมกันโดยส่วนเดียว ฯ