วิปัสสนาและมรรคในอภิธัมมัตถสังคหบาลี : หน้า 436/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 436 ฉะนั้น ถ้าวิปัสสนาที่เป็นวุฏฐานคามินี เห็นแจ้งโดยมิใช่ตน ฯ มรรค ก็เป็นวิโมกข์ชื่อว่าสุญญตะ เพราะได้ชื่อตามอำนาจธรรมเป็นเหตุมาฯ บทว่า วิปสฺสนาความนวเสน คือ ตามอำนาจธรรมเป็นเหตุมา กล่าวคือวิปัสสนา ฯ วิปัสสนาและมรรค ชื่อว่าเป็นเหตุมา เป็นทางมา ในที่นี้ ก็เพราะเป็นเครื่อง รื่องมาของมรรคและผลฯ บทว่า ยถาวุตฺตนเยน คือ ตามอำนาจแห่งอนัตตานุปัสสนาที่กล่าวแล้วในหนหลังเป็นต้น ฯ คำ ว่า ยถาสก์ ผลมุปฺปชฺชมานานมุปิ ความว่า ผลของตน ๆ ซึ่งเป็นผล แห่งมรรคตามที่ได้แล้ว แม้เมื่อเกิดขึ้น ก็ไม่ได้ (ชื่อ) ด้วยอำนาจธรรม เป็นเหตุคือมรรค ย่อมได้ชื่อ ๓ อย่าง ด้วยอำนาจธรรมเป็นเหตุมา คือวิปัสสนาเท่านั้น เพราะมรรคนั้นไม่ประกอบโดยความเป็นทวาร ก็เพราะในเวลานั้นไม่มีความเป็นไปแห่งมรรค ฯ บทว่า อาลมุพนวเสน ความว่า ทั้ง ๓ ชื่อเหมือนกันทีเดียว ด้วยอำนาจแห่งพระนิพพานนั้น เพราะเป็นไปปรารภพระนิพพานที่มีชื่อว่าสุญญตะ อนิมิตตะ และ อัปปณิหิตะ เพราะเป็นธรรมชาติว่างจากสังขารทุกอย่าง, เพราะเว้นจาก นิมิตคือสังขาร และเพราะเว้นจากความปรารถนาคือตัณหา ฯ บทว่า สรสวเสน คือ ด้วยอำนาจแห่งตุฯของตน เพราะว่างจากกิเลสมีราคะ เป็นต้น, เพราะเว้นจากอารมณ์มีรูปนิมิตเป็นต้น และเพราะเว้นจาก ปณิธิคือกิเลส ฯ บทว่า สพฺพตฺถาปิ คือ ในวิถีแห่งมรรคและในวิถี แห่งผลสมาบัติ ฯ บทว่า สพฺเพสมฺปิ คือ ทั้งแก่มรรคทั้งแก่ผลฯ [อธิบายบุคคลและสมาบัติ พระโสดาบันที่ชื่อว่าสัตตักขัตตุปรมะ เพราะท่านมีการถือปฏิสนธิ