อภิธรรมและบัญญัติในพระพุทธศาสตร์ : หน้า 389/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 389 ด้วยคำอันเป็นกัมมสาธนะนี้ ท่านอาจารย์กล่าวอรรถบัญญัติ กล่าวคือ อุปาทาบัญญัติ อันเป็นสมมติสัจจะ ซึ่งต่างโดยเป็นความประชุมและ ความสืบต่อเป็นต้น แห่งธรรมทั้งหลายมีรูปเป็นต้น และความกำหนด พิเศษเป็นต้น ฯ แท้จริงอรรถบัญญัตินั้นบัณฑิตย่อมรู้ได้ด้วยนามบัญญัติฯ บทว่า ปญฺญาปนโต คือ เพราะรู้อรรถบัญญัติโดยประการทั้งหลาย ฯ จริงอยู่ ด้วยคำที่เป็นกัตตุสาธนะนี้ ท่านกล่าวนามบัญญัติ คือการกล่าว อรรถทั้งหลายอันได้นามว่าบัญญัติ เพราะอรรถว่า ให้รู้ (ความ) ได้ฯ คำว่า ภูตปริณามาการมุปาทาย ความว่า บัญญัติเทียบเคียงอาการที่เปลี่ยน แปลง ได้แก่อาการกล่าวคือสภาพที่เปลี่ยนแปลง โดยอาการเป็นต้นว่า การแผ่ขยายออกไปและรวมตัวเข้าแห่งมหาภูตมีแผ่นดินเป็นต้น ซึ่ง เป็นไปอยู่ ด้วยอำนาจแห่งความสืบต่อ คือทำให้เป็นเรื่องอิงอาศัย ฯ คำว่า ตถา ตถา คือ ด้วยอำนาจแห่งแผ่นดินเป็นต้นฯ คำว่า ภูมิปพฺพตาทิกา ได้แก่ สันตานบัญญัติ (บัญญัติความสืบต่อกัน) มี แผ่นดิน ภูเขา และต้นไม้เป็นต้นฯ คำว่า สมภารสนฺนิเวลาการ์ ความว่า อาการกล่าวคือการประชุม ได้แก่อาการมีสัณฐานเป็นต้นนั้น ๆ อันวิเศษโดยการตกแต่งแห่งสัมภาระคือแห่งอุปกรณ์ มีไม้ ดินเหนียว และด้ายเป็นต้น ฯ คำว่า รถสกฏาทิกา ได้แก่ สมุหบัญญัติ (การ “บัญญัติโดยรวมกัน) มีรถ เกวียน บ้าน หม้อน้ำ และแผ่นผ้าเป็นต้นฯ คำว่า จนฺทาวฏฺฏนาทิกก์ ได้แก่ อาการคือการที่ดวงจันทร์ ดวงอาทิตย์ และดาวนักษัตร หมุนเวียนไปมีอุทัยขึ้นเป็นต้น ด้วยอำนาจแห่งการ