อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา : หน้า 253/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 253 ทีป และตราเป็นต้นฉะนั้น พอกันทีไม่ควรจะชักช้าเกินไป ฯ ชวนะ ทั้งหลายเป็นของน้อยเป็นไป ชื่อว่าเป็นไปน้อย ๆ อธิบายว่า "เมื่อ อารมณ์ที่เป็นปัจจุบัน มาสู่คลองในมโนทวาร ด้วยอำนาจคตินิมิต ใน ปัญจทวาร ด้วยอำนาจกรรมนิมิต" ฯ ๆ [อธิบายอารมณ์ของปฏิสนธิและภวังค์] หลายบทว่า ปฏิสนธิ ฯเปฯ สพภติ ความว่า ปฏิสนธิและ ภวังค์ทั้ง ๔ มีอารมณ์เป็นปัจจุบัน ย่อมได้ในมโนทวารก่อน แต่เฉพาะ ปฏิสนธิมีอารมณ์เป็นปัจจุบันได้ในปัญจทวาร ฯ จริงอย่างนั้น ในคำว่า "ปฏิสนธิ ฯเปฯ ลพภูติ" นี้ มีความสังเขปดังนี้คือ "เมื่อจุติจิต เกิดขึ้นแล้วในลำดับแห่งวิถีจิต อันมีตทาลัมพนะเป็นที่สุด ซึ่งปรารภ คตินิมิตเป็นปัจจุบัน อันมาสู่คลองในมโนทวารของบางสัตว์เกิดขึ้นใน ลำดับแห่งจุติจิตนั้น ย่อมได้ความเป็นไปแห่งปฏิสนธิที่เป็นไปแล้วใน อารมณ์ ซึ่งมีอายุชั่ว ๕ ขณะจิต และย่อมได้ความเป็นไปแห่งภวังค์ ทั้ง ๔ และย่อมได้ความเป็นไปในอารมณ์ที่เป็นปัจจุบัน แห่งปฏิสนธิ ที่เป็นไปแล้วในอารมณ์ ซึ่งมีอายุชั่วขณะจิต ๑ ในระหว่างวิถีจิตที่ ปรารภวรรณะ (สี) เป็นต้น ในไทยธรรมทั้งหลาย อันเหล่าชนมีญาติ เป็นต้นนำเข้าไปตั้งไว้เฉพาะ เป็นไปแล้วตามสมควรในปัญจทวาร และ ในระหว่างแห่งจุติจิต"ฯ ส่วนความพิสดาร ผู้ศึกษาควรตรวจดู โดย นัยที่ท่านกล่าวไว้ในปกรณ์วิเสสวิสุทธิมรรค หรือในวรรณนาแห่งบทว่า วิญญาณมี เพราะสังขารเป็นปัจจัย ในอรรถกถาแห่งวิภังค์ ฯ นี้ ด ในคำว่า ฉทวารคุคหิต นี้ บัณฑิตพึงประกอบคำตามสมควร