อุปาทานักขันธ์และอายตนะในอภิธัมมัตถสังคหบาลี : หน้า 337/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 337 ส่วนรูปที่ทรงแสดงไว้ในอุปาทานักขันธ์ โดยเป็นที่ตั้งแห่งอุปาทาน และโดยอำนาจแห่งราศี ฯ [อธิบายอายตนะ] จิตและเจตสิกมีทวารและอารมณ์นั้น ๆ ย่อมสืบต่อ คือย่อม พากเพียร ได้แก่ย่อมพยายามโดยกิจนั้น ๆ ที่จักษุและรูปเป็นต้นนี้ เพราะฉะนั้น จักขุและรูปเป็นต้นนี้ จึงชื่อว่าอายตนะ อนึ่ง จักษุ และรูปเป็นต้นนี้ ย่อมแผ่ คือขยาย ธรรมเหล่านั้น ซึ่งเป็นสิ่งที่มา ดำเนินกิจให้กว้างขวางออกไป อนึ่ง จักษุและรูปเป็นต้นนี้ ย่อมนำ สังขารทุกข์ที่ยืดยาวไป คือให้ดำเนินต่อไป เพราะฉะนั้น จักษุและรูป เป็นต้นนี้ จึงชื่อว่าอายตนะ อนึ่ง ชื่อว่าอายตนะ ก็เพราะอรรถว่า เป็นเหตุแห่งวิญญาณมีจักขุวิญญาณเป็นต้น ๆ อีกนัยหนึ่ง ทางโลก สถานที่อยู่อาศัย บ่อเกิด ที่ประชุม และที่เกิด เขาก็เรียกกันว่า อายตนะ ฯ เพราะฉะนั้น จักษุเป็นต้น แม้เหล่านี้ ชื่อว่าอายตนะ เพราะเป็นสถานที่อยู่อาศัยแห่งวิญญาณมีจักขุวิญญาณเป็นต้น ซึ่งเป็นไป ในทวารนั้น ๆ และมีอารมณ์นั้น ๆ เพราะเป็นสถานบ่อเกิดแห่งจักขุ วิญญาณเป็นต้นนั้นนั่นแล ซึ่งเป็นไปอยู่โดยดาษอื่น เพราะเป็นสถานที่ ประชุมแห่งจักขุวิญญาณเป็นต้น ซึ่งประชุมกันตามทวารและอาลัมพนะ และเพราะเป็นสถานที่เกิดของจักขุวิญญาณเป็นต้นนั้น ซึ่งเกิดอยู่ในทวาร และอาลัมพนะนั้นนั่นแล ฯ แต่อายตนะเหล่านั้นมี ๑๒ อย่าง คือ อายตนะที่เป็นภายใน ซึ่งเป็นทวารมี 5 อย่าง ที่เป็นภายนอก ซึ่งเป็นอารมณ์ มี 5 อย่าง เพราะฉะนั้น ท่านอาจารย์จึงกล่าวคำมี