อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา : หน้า 249/442

ભૈ ประโยคส - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 249 เป็นนิมิตแห่งทุคติ ฯ นิมิตแห่งคติ ชื่อว่าคตินิมิตฯ บทว่า กมุมพเลน ความว่า ด้วยอกนุภาพแห่งกรรมที่เป็นกุศลและอกุศล ที่ให้เกิดปฏิสนธิ สองบทว่า ฉนฺนํ ทุวารานํ ความว่า บรรดาทวารที่เกิดขึ้นทั้ง 5 ตาม สมควรแก่ความเกิด โดยนัยที่กำลังจะกล่าวฯ ท่านอาจารย์กระทำไว้ ในใจว่า "ถ้ากุศลกรรมเผล็ดผล กุศลจิตซึ่งบริสุทธิ์ ย่อมเป็นไปใน เวลานั้น ถ้าอกุศลกรรมเผล็ดผล อกุศลจิตซึ่งเศร้าหมอง ย่อมเป็นไป ในเวลานั้น " จึงกล่าวว่า "วิปจฺจมานก ฯเปฯ กิลิฏฐิ วา" ฯ เพราะ เหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงได้ตรัสว่า "ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย วิญญาณ กำหนัดด้วยความยินดีในนิมิตก็ดี กำหนัดด้วยความยินดีในอนุพยัญชนะ ก็ดี เมื่อตั้งอยู่ ย่อมตั้งอยู่ได้ ถ้าว่า บุคคลย่อมทำกาละในสมัยนั้นไซร้ ข้อที่เขาจะพึงเข้าถึงคติ ๒ อย่าง อย่างใดอย่างหนึ่ง คือนรกหรือกำเนิด แห่งสัตว์เดียรัจฉาน เป็นฐานะที่มีอยู่ " ๆ พึงเห็นอบายในบทว่า พาหุลเลน บทว่า ตตฺโถนตัว ความว่า จิตสันดานเป็นเหมือนโน้มไป ในภพที่จะพึงเกิดนั้น ๆ อีกนัยหนึ่ง ตัดบทว่า ตตฺโถนต์ อิว ฯ บัณฑิต นี้ โดยนัยที่กล่าวไว้แล้วในบทว่า "เยฮุยฺเยน ภวนฺตเร " นี้ ๆ อีกอย่างหนึ่ง ความอธิบายนั้น อาจ เพื่อจะสงเคราะห์เข้าด้วยบทว่า "ยการห์" นี้เหมือนกัน เพราะฉะนั้น บัณฑิตจึงทราบได้ว่า ด้วยบทว่า "พาหุลุเลน" นี้ ท่านอาจารย์แสดง ว่า "จิตสันดานของเหล่าสัตว์ผู้มีชีวิตขาดลงโดยทันทีทันใด ไม่เป็น ไปเนือง ๆ เหมือนจิตสันดานของสัตว์ผู้ค่อย ๆ ตายไปเลย" ฯ บทว่า อภินวกรณวเสน ความว่า ด้วยอำนาจทำตนให้ใหม่เสมอ เหมือนกรรม ๑. สํ. ส. ๒๕/๒๑๐