อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา : หน้า 41/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 41 ศัพท์ เหมือนในนิคมน์แห่งกุศลวิบากนี้ ฯ เพราะไม่มีความเป็นไป ต่างชาติ ฯ ก็เมื่อกำเนิดและความเป็นไปต่างชาติมีอยู่ เครื่องหมาย พิเศษพึงมีประโยชน์ ฯ แต่กำเนิดของอกุศลวิบากโดยความเป็นสเหตุกะ ไม่มี แม้ในกาลบางคราว เพราะไม่ประกอบด้วยสัมประโยคกับด้วย เหตุมีอโลภะเป็นต้น อันเป็นข้าศึกกัน โดยความเป็นวิบากแห่ง และเพราะธรรมมีสภาพหาโทษมิได้เป็น สาวัชชธรรมมีโลภะเป็นต้น อัพยากฤตโดยตน ผิดกับสัมประโยคด้วยอกุศลธรรมมีโลภะเป็นต้น เพราะฉะนั้น อกุศลวิบากเหล่านั้น ท่านไม่พึงให้พิเศษได้ด้วยอเหตุกบท เพราะไม่เป็นไปต่างจากความเป็นอเหตุกะ ฉะนี้แล ฯ [อธิบายอเหตุกิริยาจิต] บัดนี้ เพื่อแสดงแม้อเหตุกกิริยาจิต โดยวิธี ๓ อย่าง โดยความ ต่างแห่งกิจในอธิการแห่งอเหตุกะ ท่านอาจารย์จึงกล่าวคำมีอาทิว่า อุเปกขาหคติ ดังนี้ ฯ จิตที่ชื่อว่า ปัญจทวาราวัชชนะ เพราะอรรถว่า รำพึงถึงอารมณ์ที่กระทบวารทั้ง ๕ ๕ มีจักขุทวารเป็นต้น คือกระทำ การคำนึงในอารมณ์ที่กระทบนั้น หรือไม่ให้จิตสันดานเป็นไปด้วยอำนาจ แห่งภวังค์ น้อมไปเพื่อความเป็นวิถีจิต ได้แก่กิริยาอเหตุกมโนธาตุจิต (มโนธาตุฝ่ายอเหตุกกิริยาจิต) ฯ ภวังคจิตที่เป็นอนันตรปัจจัยแก่อาวัชชนจิต ชื่อว่ามโนทาวาร เพราะ เป็นปากทางดำเนินไปแห่งวิถีจิตทั้งหลาย ส่งวิถีจิตทั้งหลาย ฯ จิตที่ชื่อว่ามโนทวาราวัชชนะ เพราะอรรถว่า รำพึงอารมณ์ที่มาสู่คลองในมโนทวารนั้น ด้วยอำนาจ