วิบากทั้ง 4 และกายวิญญาณ : หน้า 39/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวินีฎีกา - หน้าที่ 39 กันฉะนั้น เพราะฉะนั้น วิบากทั้ง 4 มีจักขุวิญญาณเป็นต้นเหล่านั้น จึงสหรคตด้วยอุเบกขาเท่านั้น แม้ในอารมณ์ทั้งหมด ฯ ก็ภูตรูปทั้ง ๓ นั่นแหละ กล่าวคือ โผฏฐัพพะเป็นอารมณ์แห่งกายวิญญาณ เพราะฉะนั้น โผฏฐัพพารมณ์นั้น แม้กระทบที่กายประสาทแล้วก็เลยกายประสาทนั้น ไปกระทบที่มหาภูตรูปอันเป็นที่อาศัยของกายประสาทนั้นๆ ก็แลกิริยา ที่ภูตรูปกับภูตรูปกระทบกันมีกำลังแรงกว่า ประดุจในเวลาที่วางปุยนุ่น บนทั่งแล้วเอาค้อนตี ค้อนเลยปุยนุ่นไปกระทบทั่งฉะนั้น เพราะฉะนั้น กายวิญญาณจึงสหรคตด้วยทุกข์ในอนิฏฐารมณ์ สหรคตด้วยสุขในอิฏฐา รมณ์ เพราะกิริยาที่วัตถุกับอารมณ์กระทบกันเป็นอาการมีกำลังแรง ฉะนี้และ ฉะนและ ฯ ส่วนสัมปฏิจฉันนะทั้งคู่ ย่อมเกิดขึ้นในลำดับแห่งวิญญาณมีจักขุ วิญญาณเป็นต้น ซึ่งเป็นวัตถุเป็นที่อาศัยไม่เสมอกับตน เพราะฉะนั้น จึงไม่มีกำลังนัก เพราะไม่ได้อนันตรปัจจัย แต่จิตที่มีวัตถุเป็นที่อาศัย เสมอกัน เหมือนบุรุษผู้ขาดผู้อุปถัมภ์อันเป็นสภาคกันฉะนั้น ไม่อาจ เสวยรสแห่งอารมณ์แม้โดยประการทั้งปวง เพราะฉะนั้น จึงสหรคตด้วย อุเบกขาอย่างเดียว แม้ในอารมณ์ทั้งหมด ฯ สันตีรณะฝ่ายกุศลวิบาก สหรคตด้วยสุขและอุเบกขา ในอิฏฐารมณ์และอิฏฐมัชฌัตตารมณ์ โดยบรรยายซึ่งต่างกันจากที่กล่าวแล้ว ดังนี้แล ฯ ถ้าเช่นนั้น ทำไมท่าน จึงกล่าวการสัมประโยคด้วยอุเบกขาแห่งอาวัชชนะทั้ง ๒ แม้อาวัชชนะ ทั้ง ๒ นั้น ก็เป็นไปในลำดับแห่งจิตที่มีวัตถุที่อาศัยเสมอกันมิใช่หรือ ? બૈ ๑-๑. เฉลยสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๑๔, ๒๔๘๖.