อารมณ์และภวังคจิตในอภิธัมมัตถสังคหบาลี : หน้า 156/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวินีฎีกา - หน้าที่ 156 [อธิบายอารมณ์กระทบประสาทแล้วภวังคจิตไหวเป็นต้น] บทว่า อาปาถมาคจฺฉนฺติ ความว่า อารมณ์คือรูปและสียงตั้งอยู่ ในที่ของตน ๆ เท่านั้น ก็ถึงความเป็นอารมณ์ได้ เพราะฉะนั้น อารมณ์ คือรูปและเสียง เป็นไปในกลาปมากมาย ตามสมควรแก่ความรำพึง จึงมาสู่คลองฯ แต่อารมณ์ที่เหลือ คือ กลิ่น รส และโผฏฐัพพะ แนบสนิทในภูตเป็นที่อาศัยมีฆานะเป็นต้น เป็นเหตุเกิดของวิญญาณ ฉะนั้น อารมณ์คือ กลิ่น รส และโผฏฐัพพะ แม้เป็นไปในกลาป อย่างหนึ่ง ๆ แล้ว ก็มาสู่คลองได้ฯ ก็ประสามทั้งหลานแม้ที่ไปแล้ว ในกลางอย่างหนึ่ง ๆ ก็ถึงความเป็นที่รองรับ (เป็นที่ตั้ง) ของ วิญญาณ ฯ แต่ประสาทเหล่านั้นเกิดขึ้น พร้อมกับภวังคจิตที่เป็น อนันตรปัจจัยแก่ภวังคจลนะ ฯ อาจารย์พวกอื่นกล่าวว่า (ปสาท) เกิดพร้อมกับอาวัชชนะจิต ฯ คำว่า เมื่อภวังค์ไหว ๒ ครั้ง ความว่า เมื่อภวังค์เป็นไป ๒ ครั้ง ในอารมณ์ที่จิตดวงก่อนถือเอาแล้วนั่นแล โดยเป็นความไกล กล่าวคือความเป็นเหตุเกิดแห่งวิญญาณที่ไม่เหมือน กัน (โยชนาเป็น - จลวนเสน ด้วยอำนาจความไหว)ฯ จริงอยู่ เมื่อ อารมณ์กระทบประสาททั้ง ๕ โดยอำนาจแห่งการกำหนดส่วนสมควร ความสืบต่อแห่งภวังค์จะขาดลงด้วยอานุภาพแห่งการกระทบที่ประสาท แต่ไม่ขาดลงโดยทันทีทันใด เกิดขึ้น ๒ ครั้งแล้วจึงขาดลง เปรียบ เหมือนบุรุษผู้วิ่งไปด้วยความเร็ว แม้อยากหยุดยืน ก็จะก้าวไปสักก้าว ๒ ก้าวแล้วนั้นแหละ จึงหยุดยืนได้ (ต่อเมื่อก้าวไปได้ ๒-๓ อย่างท่าน) ฉะนั้น ๆ บรรดาจิต ๒ ดวงนั้น จิตดวงที่ ๑ เกิดขึ้น เหมือนเขย่า ความสืบต่อภวังค์ เพราะฉะนั้น ท่านอาจารย์จึงเรียกว่า ภวังคจลนะ