อภิธัมมัตถสังคหบาลี: การประพฤติกรรมในภาวนา : หน้า 407/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 407 พรรณนาความปริเฉทที่ ๕ [ข้อความเบื้องต้น] ประกอบความว่า เบื้องหน้าแต่นี้ คือแต่การแสดงไขปัจจัยไป ข้าพเจ้า (ชื่ออนุรุทธาจารย์) จักกล่าวกรรมฐาน คืออารมณ์ที่ชื่อว่า เป็นกรรมฐาน เพราะเป็นเหตุที่ตั้งแห่งการประพฤติกรรมในภาวนา ๒ อย่าง และภาวนาวิธีที่ชื่อว่ าวิธีที่ชื่อว่าเป็นกรรมฐาน เพราะเป็นปทัสถาน แห่งการทำความเพียงยิ่ง ๆ ขึ้นไปแม้ทั้ง ๒ อย่าง แห่งภาวนา ๒ ที่เรียกว่าสมถะ ด้วยอรรถว่า สงบนิวรณ์ทั้งหลายได้ และที่เรียกว่า วิปัสสนา ด้วยอรรถว่า เห็นสังขาร โดยอาการต่างชนิด มีอาการไม่เที่ยง เป็นต้น ตามลำดับ คือโดยลำดับแห่งสมถภาวนาและวิปัสสนาภาวนาฯ ที่ชื่อว่าราคาจริต โดยวิเคราะห์ว่า จริต ได้แก่ความประพฤติกิริยาทั่วไป คืออาการกำหนัด ฯ แท้โทสจริตเป็นต้นก็อย่างนี้ ฯ [อธิบายจริตมีราคจริตเป็นต้น] ๆ บทว่า จริตสงฺคโห มีอรรถว่า การจัดรวมบุคคล ด้วยอำนาจ จริตที่เป็นมูล ฯ แต่ความประพฤติ (ของบุคคล) มีได้ ๖๓ ประการ ด้วยอำนาจจริตที่ระคนกันและ ฯ สมจริงดังคำที่ท่านอาจารย์กล่าวไว้ (ในนามรูปปริเฉท) ว่า ભૈ *พระธรรมวราลังการ ปัจจุบันเป็น สมเด็จพระวันรัต (จับ ฐิตธมฺโม ป.ธ. ๕) วัดโสมนัสวิหาร พระนคร แปล ฯ