ความเข้าใจเกี่ยวกับอวิชชาและปฏิจจสมุปบาทในอภิธัมมัตถสังคหบาลี : หน้า 358/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 358 สามารถแห่งความที่ปัจจัยนั้น ๆ มีเหตุปัจจัยเป็นต้นปัจจัยนั้น ๆ แก่ ธรรมอื่นนั้น ๆ ดังนี้ จึงกล่าวว่า ที่เรียกว่า ปัฏฐานนัย ก็เพราะปรารภ ถึงฐิติกล่าวคือปัจจัยต่างออกไปอีกรูปหนึ่ง ๆ แต่อาจารย์บางพวกกล่าวว่า ฐิติที่พูดออกมากระทบ คือกระแทกที่ฐานกรณ์ทั้งหลาย มีคอและเพดาน เป็นต้น ชื่อว่าอาหัจจปัจจัยฐิติ ฯ ก็คำนั้นย่อยประกาศความที่อาจารย์ เหล่านั้นเป็นผู้มีถ้อยคำน่าหัวเราะเยาะ โดยเพียงแต่ได้ยินเท่านั้น จริงอยู่ ปฏิจจสมุปบาทนัยก็ดี นัยอะไรอื่นก็ดี พระผู้มีพระภาคทางสามารถ เพื่อจะแสดงไม่ให้กระทบที่ฐานกรณ์มีคอและเพดานเป็นต้นก็หาไม่ แล ฯ อนึ่ง ท่านอาจารย์ทั้งหลาย มีสังคาหกาจารย์เป็นต้น ผสม คือผนวก แม้ซึ่งปัฏฐานนัยเข้าในปฏิจจสมุปบาทนั่นแล แล้วอธิบาย คือ ขยายให้พิสดารเคล้าคละกันไปโดยภาวะแห่งธรรมที่มีปกติเกิดขึ้น โดยความ เป็นแห่งปัจจัยธรรมนั้น และโดยอำนาจแห่งปัจจัยมีเหตุปัจจัยเป็นต้นฯ อธิบายว่า ส่วนพวกข้าพเจ้าจักแยกแสดงไว้เป็นแผนก ๆ ทีเดียว ฯ [อธิบายปฏิจจสมุปบาทนัยมีอวิชชาเป็นต้น] ธรรมชาติที่ชื่อว่าอวิชชา เพราะอรรถว่า ไม่รู้ฯ อนึ่ง ธรรมชาติที่ ชื่อว่าอวิชชา เพราะอรรถว่า ประสบ คือได้พบสิ่งที่ไม่ควรประสบมีกาย ทุจริตเป็นต้น หรือว่าไม่ประสบสิ่งที่ควรประสบมีกายสุจริตเป็นต้น หรือไม่ทำสิ่งที่ควรรู้มีอริยสัจ ๔ เป็นต้นให้ปรากฏ ย่อมยังสัตว์ให้แล่น ไปในสิ่งที่ไม่มีอยู่ (โดยปรมัตถ์) หรือไม่ให้แล่นไปในสิ่งที่มีอยู่ (โดยปรมัตถ์) ฯ คำว่า อวิชชา นี้ เป็นชื่อแห่งความไม่รู้ในอริยสัจ ๔ ๔