อภิธัมมัตถสังคหบาลี: การวิเคราะห์จิตและความรู้ : หน้า 96/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 96 เพราะประกอบด้วยความเป็นใหญ่ยิ่ง ในความรู้ชัดตามสภาพ เหตุนั้น จึงชื่อว่าปัญญินทรีย์ฯ ถามว่า ถ้าอย่างนั้น สัญญา วิญญาณ และปัญญา ทำหน้าที่ต่างกันอย่างไร ? ตอบว่า สัญญา ย่อมทำหน้าที่เพียงหมายรู้ ด้วยอำนาจรู้จักสีเขียวเป็นต้นเท่านั้น แต่ไม่สามารถทำการรู้ตลอดถึง ลักษณะได้ฯ วิญญาณย่อมให้สำเร็จถึงการรู้ตลอดลักษณะ แต่ไม่ สามารถให้ก้าวขึ้นไปถึงมรรคฯ ส่วนปัญญาย่อมทำหน้าที่ทั้ง ๓ อย่าง ฯ ในข้อนี้มีการสังเกตรู้เหรียญกระษาปณ์ของเด็ก คนชาวบ้าน และเจ้าหน้าที่ การเงินเป็นตัวอย่าง ๆ ก็ในสัญญา วิญญาณ และปัญญานี้ วิญญาณ ย่อมเป็นอัพโพหาริก ในเวลาที่สัญญาซึ่งเป็นญาณสัปยุตเกิดขึ้น ด้วย อำนาจถือเอาแต่อาการ ฯ ในกาลนอกนั้น วิญญาณย่อมมีกำลัง ๆ แต่ (ธรรมคือ) สัญญาและวิญญาณทั้ง๒ ที่เป็นญาณสัมปยุตย่อมเป็นไป ตามคติของปัญญาฯ เชื่อมความว่า มี ๒๕ แม้โดยประการทุกอย่าง ฯ สงเคราะห์เจตสิกที่กล่าวว่าแล้วโดยราสีทั้ง ๓ ด้วยคำว่า เตรสญฺญสมานา ดังนี้เป็นต้นฯ ธรรมที่ชื่อว่าจิตตาวิยุตตะ เพราะอรรถว่า ไม่แยกกันกับจิต ฯ มีอธิบายว่า เจตสิกที่ชื่อว่าอุปปาทะ เพราะอรรถว่า เกิดขึ้น ๆ ความ เกิดขึ้นคือจิต ชื่อว่าจิตตุปบาท ฯ แต่ในที่อื่น จิตพร้อมทั้งธรรมที่ สัมปยุต ท่านอาจารย์เรียกว่าจิตตุปบาท เพราะทำอธิบายว่า ความ ประชุมแห่งธรรมที่ชื่อว่าอุปปาทะ เพราะอรรถว่า เป็นเหตุเกิดแก่งจิต จิตนั้นด้วย ความเกิด (แห่งจิต) ด้วย เพราะฉะนั้นจึงชื่อว่าจิตตุปบาท ฯ จริงอยู่ ในที่มาบางแห่ง ท่านผู้รู้ศัพทศาสตร์ ต้องการให้เป็นปุงลิงค์