อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวินีฎีกา: การวิเคราะห์กรรมนิมิตและคตินิมิต : หน้า 254/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวินีฎีกา - หน้าที่ 254 ว่า "กรรมนิมิต อันทวารทั้ง ๖ ถือเอา คตินิมิต อันทวารที่ 5 ถือ เอา" ฯ แต่อาจารย์พวกอื่นก็พรรณนาไว้โดยไม่แปลกกัน ๆ โดยอธิบาย นั้นนั่นแล ท่านธรรมปาลาจารย์จึงได้กล่าวคำนี้ไว้ แม้ในสัจจสังเขปว่า "ปฏิสนธิจิต เว้นกรรมเสีย พึงมีในอารมณ์ ทั้ง ๒ กล่าวคือกรรมนิมิต และคตินิมิต ในทวาร ๕ มีจักขุทวาร เป็นต้น "ฯ แต่ท่านอาจารย์ทั้งหลาย ไม่ยอมรับรองคำของอาจารย์พวกอื่น นัน เพราะพระพุทธโฆษาจารย์ได้กล่าวไว้แล้วในอรรถกถาว่า "คติ นิมิต ย่อมมาสู่คลองในมโนทวาร" และเพราะท่านไม่ได้แสดงปฏิสนธิ จิตที่เป็นไปในปัญจทวาร ซึ่งมีคตินิมิตนั้นเป็นอารมณ์ไว้ และเพราะ ในมูลฎีกาทั้งหลาย พระฎีกาจารย์ได้กล่าวไว้แน่นอนว่า "วรรณายตนะ (อายตนะคือสี) อันกำลังแห่งกรรมให้ปรากฏ ย่อมถึงความเป็น อารมณ์ในมโนทวารอย่างเดียว เหมือนอารมณ์มาสู่คลองของชนผู้ฝัน (เห็นนิมิต) และเหมือนรูปายตนะ (อายตนะคือรูป) มาสู่คลองของ ท่านผู้ได้ทิพยจักษุฉะนั้น" ฯ ในคำว่า "ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ" นี้ จะพึงมีคำทักท้วงว่า "คตินิมิต เป็นอารมณ์ปัจจุบันถูกก่อน ส่วนกรรมนิมิตเป็นนิมิตแห่งกรรมที่ให้ เกิดปฏิสนธิอย่างเดียว อันบัณฑิตประสงค์เอาแล้ว เพราะฉะนั้น กรรมนิมิตนั้น อันชวนะที่ใกล้ต่อจุติถือเอาแล้ว เป็นปัจจุบัน จะมีได้ อย่างไร ? ฯ ความจริง กรรมกล่าวคือชวนะที่ใกล้ต่อจุตินั้นนั่นแลไม่ ? เป็นกรรมที่ยังอารมณ์ให้ตั้งอยู่ได้ ทั้งไม่พึงเป็นกรรมที่ยังปฏิสนธิให้เกิด