อภิธัมมัตถสังคหบาลี: การศึกษาเกี่ยวกับบัญญัติ : หน้า 353/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 353 ในคัมภีร์ปัฏฐาน โดยประการทั้งปวง ฯ ๑ บรรดาบัญญัติ นามและรูปเหล่านั้น รูปธรรม ท่านเรียกว่า รูปขันธ์ ธรรมชาติ ๕ อย่าง คือ อรูปขันธ์ ๔ กล่าวคือจิตเจตสิก และ นิพพาน ท่านเรียกว่าอรูป และว่านามฯ ธรรมชาติที่เหลือจากนั้น ท่านเรียกว่าบัญญัติฯ ก็บัญญัตินั้นมีอยู่ ๒ อย่าง คือ ปัญญาปิยัตตา บัญญัติ (การแต่งตั้งเพราะต้องการรู้ความหมาย) ๑ ปัญญาปนโต บัญญัติ (การแต่งตั้งโดยให้รู้อรรถตามเสียง) ๑ ฯ คืออย่างไร ๆ คือ บัญญัติว่าแผ่นดินและภูเขาเป็นต้น ที่แต่งตั้งกันโดยประการนั้น ๆ เทียบ เคียงอาการคือความเปลี่ยนแปลงของภูตนั้น ๆ ชื่อสันตานบัญญัติ ‹ บัญญัติเป็นต้นว่า รถและเกวียน หมายถึงอาการ คือความประชุม แห่งสัมภาระ ชื่อสมุหบัญญัติ ๑ ฯ บัญญัติเป็นต้นว่า ทิศ กาล หมายถึงขันธปัญจก ชื่อสมมติบัญญัติ ๑ ฯ บัญญัติเป็นต้นว่า ทิศ กาล หมายถึงความหมุนเวียนของพระจันทร์เป็นต้น ชื่อที่สาบัญญัติ บัญญัติเป็นต้นว่า หลุม ถ้ำ หมายถึงอาการที่มหาภูตรูปไม่จดถึงกัน ชื่ออากาสบัญญัติ ๑ ฯ และบัญญัติเป็นต้นว่า กสิณนิมิต หมายถึงภูต นิมิตนั้น ๆ และอาการพิเศษของภาวนา ชื่อว่านิมิตตบัญญัติ ๑ ฯ ก็บัญญัติที่มีความแตกต่างกันดังที่กล่าวมาแล้ว ด้วยประการอย่างนี้ แม้ 9 จะไม่มีอยู่โดยปรมัตถ์ ก็เป็นอารมณ์แห่งจิตตุปบาทโดยอาการคือเงา ของอรรถ ถูกกำหนดหมายโดยอาการนั้น ๆ และเทียบเคียงคือเปรียบ เทียบ ได้แก่ทำอาการมีสัณฐานเป็นต้นนั้น ๆ ให้เป็นเหตุกล่าวกัน เข้าใจกัน เรียกร้องกัน ให้รู้ความหมายกัน เพราะฉะนั้น ท่านจึง เรียกว่าบัญญัติฯ บัญญัตินี้ ชื่อว่าปัญญาปิยัตตาบัญญัติ (การแต่งตั้ง