อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้า 138 : หน้า 138/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 138 พอใจในจักษุและโสตะ ฯ วัตถุ ๖ ทั้งหมด ไม่มีอยู่ในอรูปโลก เพราะ ความเป็นไปแห่งรูปไม่มีแก่พวกอรูปพรหม โดยประการทุกอย่าง ใน อรูปโลกนั้น เพราะกำลังแห่งภาวนาสำรองความพอใจในรูป ฯ วิญญาณ ๕ นั่นแลชื่อว่าธาตุ โดยอรรถว่า มิใช่สัตว์ มิใช่ชีวิต เพราะเหตุนั้น จึงชื่อว่าปัญจวิญญาณธาตุ ธาตุคือความรู้ ชื่อว่า มโนธาตุฯ มนะนั่นแลชื่อว่าวิญญาณ เพราะประกอบด้วยกิจคือการ รู้ชัดพิเศษ และชื่อว่าธาตุ เพราะอรรถว่า มิใช่สัตว์ มิใช่ชีวิต เพราะเหตุนั้น จึงชื่อว่ามโนวิญญาณธาตุฯ อีกอย่างหนึ่ง วิญญาณ ธาตุ ที่มีความสัมพันธ์แห่งมนะ เพราะเหตุนั้น จึงชื่อว่ามโนวิญญาณ ธาตุฯ จริงอยู่ วิญญาณธาตุนั้นเป็นไปจากมนะอันเป็นอนันตรปัจจัย นั่นแล แล้วเป็นปัจจัยแก่มนะเอง เพราะเหตุนั้น วิญญาณนั้นจึง ชื่อว่ามีความสัมพันธ์แห่งมนะ ฯ เชื่อมความว่า ธรรม ๓๐ กล่าวคือ มโนวิญญาณธาตุที่เป็นไปแล้วด้วยสามารถแห่งสันตีรณะ ๓ มหาวิบาก 4 ปฏิฆะ ๒ ปฐมมรรค ๑ หสิตุปบาท ๑ และรูปาวจรจิต ๑๕ ที่เหลือ จากมโนธาตุ และมโนวิญญาณธาตุ ตามที่กล่าวแล้ว ย่อมอาศัยหทัย เป็นไปอย่างเดียว เหมือนมโนธาตุฉะนั้นหามิได้ ฯ จริงอยู่ สันตีรณะ และมหาวิบากย่อมไม่เกิดในอรูป เพราะไม่มีทวาร ๑๑ และเพราะไม่มี กิจ ฯ จิต ๒ ดวง ที่สหรคตด้วยปฏิฆะนั้น ก็ไม่มีแม้ในรูปโลก เพราะ ไม่มีปฏิฆะ ซึ่งไม่มีการกำหนดว่าเป็นนิวรณ์ (ไม่มีฐานะเป็นนีวรณ์) ฯ จะพึงกล่าวไปทำไมในอรูปฯ แม้ปฐมมรรคย่อมไม่เกิดขึ้น เพราะความ ไม่เกิดขึ้นแห่งสาวกทั้งหลาย โดยความไม่มีปัจจัย คือเสียงโฆษณาแต่