อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา : หน้า 248/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 248 ชนผู้มีคุณมากขัดขวางแล้ว เป็นกรรมไม่สามารถในการยังอัตภาพนั้น ๆ ให้เป็นไปได้ก็ดี ชื่อว่าอุปัจเฉทกมรณะ (ความตายเพราะกรรมเข้าไป ตัดรอน) ฯ ก็อุปัทเฉทกมรณะนี้ ไม่มีแก่พวกสัตว์นรก พวกชนชาว อุตตตรกุรุทวีป และพวกเทพบางเหล่าฯ เพราะฉะนั้น ท่านอาจารย์ ทั้งหลาย จึงกล่าวว่า "ความตาย จึงมีแก่สัตว์บางพวก เพราะความ พยายามบ้าง เพราะอุปัจเฉทกกรรมบ้าง " ดังนี้ ฯ ความเกิดขึ้น คือความ เป็นไปแห่งมรณะ ชื่อว่ามรณุปปัตติ (ความเกิดขึ้นแห่งความตาย) 1 ન บทว่า มรณกาล คือในเวลาใกล้จะตาย ฯ บทว่า ยการห ન คือสมควรแก่สัตว์ผู้จะเกิดในคตินั้น ๆ ๆ ก็ธรรมชาตมีนามธรรมและ รูปธรรมเป็นต้นนั่นแล ตามที่ปรากฏแล้วแก่พระขีณาสพผู้มิได้เกิดใน ภพไหน ๆ ย่อมถึงความเป็นโคจรแก่จิตที่มีจุติเป็นที่สุด กรรมและ กรรมนิมิตเป็นต้น หาถึงความเป็นโคจรไม่ [อธิบายกรรมนิมิตเป็นต้น] บทว่า อุปลทฺธปุพฺพ์ คือกรรมนิมิตที่ตนได้แล้วในกาลก่อน ด้วยอำนาจแห่งการได้พบเห็นพระเจดีย์เป็นต้นฯ บทว่า อุปกรณภูติ ได้แก่กรรมนิมิตที่เป็นอุปกรณ์ ด้วยอำนาจแห่งวัตถุมีดอกไม้เป็นต้น ฯ บทว่า อุปลภิตพฺพ์ ได้แก่อันสัตว์จึงเสวย ๆ บทว่า อุปโภคภูติ ได้แก่คตินิมิตมีนางอัปสร วิมาน ต้นกัลปพฤกษ์ และไฟนรกเป็นต้น อันสัตว์จึงใช้สอย ๆ จริงอยู่ รูปายตนะ (อายตนะคือรูป) ที่เป็นไป ในนางอัปสร วิมาน ต้นกัลปพฤกษ์ และครรภ์มารดาเป็นต้น เป็น นิมิตแห่งสุคติ รูปายตนะ ที่เป็นไปในนรกและนายนิรยบาลเป็นต้น