ข้อความต้นฉบับในหน้า
ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 52
จิตไม่ฟุ้งซ่าน ฯ ธรรมชาติที่ชื่อว่าปฐมฌาน เพราะอรรถว่า เป็นปฐม
เพราะเป็นเบื้องต้นตามลำดับเทศนา และตามลำดับการเกิด จัดเป็นฌาน
เพราะเพ่งอารมณ์ และเพราะเผาธรรมที่เป็นข้าศึก ได้แก่องค์ ๕ มีวิตก
เป็นต้น ฯ จริงอยู่ เพราะความประชุมแห่งองค์ฌานเท่านั้น เรียกว่าฌาน
ดุจการเรียกว่ารถ เพราะความประชุมแห่งส่วนมีกงเป็นต้นฉะนั้น ๆ
สมจริงดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ในวิภังค์ว่า วิตก วิจาร ปีติ สุข
จิตเตกัคคตา ชื่อว่า ฌานฯ กุศลจิตที่สัมปยุตด้วยปฐมฌาน ชื่อว่า
ปฐมฌานกุศลจิต
มีคำถามสอดเข้ามาว่า ก็เพราะเหตุไร เมื่อสัปยุตธรรมมีผัสสะ
เป็นต้นแม้อย่างอื่นมีอยู่ ธรรม ๕ ประการเหล่านี้เท่านั้นท่านกล่าวไว้
ด้วยสามารถแห่งองค์ฌานทั้ง ๕ ฯ
ข้าพเจ้าจะกล่าวเฉลย ธรรมทั้ง ๕ นี้เท่านั้น พระผู้มีพระภาค
*
ตรัสไว้ด้วยสามารถแห่งองค์ฌาน เพราะมีการเพ่งเป็นกิจ และเพราะ
เป็นปฏิปักษ์โดยตรงแก่กามฉันท์เป็นต้น ฯ จริงอยู่ วิตกยกจิตขึ้นใน
อารมณ์ วิจารย่อมตามผูกจิตไว้ในอารมณ์ ปีติกระทำความเอิบอิ่ม
และสุขกระทำความเพิ่มพูนแก่จิตนั้น ในกาลนั้น เอกัคคตาอันความ
ยกขึ้น ความตามผูก ความเอิบอิ่ม และความเพิ่มพูนเหล่านี้ส่งเสริม
แล้วให้สัมปยุตธรรมเป็นไปตามตน โดยกิจคืออุ้มธารไว้ ย่อมวางจิตนั้น
ไว้ในเอกัคคตารมณ์เสมอ และถูกต้อง คือตั้งจิตไว้เสมอด้วยอำนาจ
ความเสมอกันของอินทรีย์ และโดยชอบโดยไม่มีความหดหู่และฟุ้งซ่าน
เพราะธรรมที่เป็นปฏิปักษ์อยู่ห่างไกล ด้วยประการอย่างที่ว่ามานี้