ปฐมฌานและองค์ฌานในอภิธัมมัตถสังคหบาลี : หน้า 52/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 52 จิตไม่ฟุ้งซ่าน ฯ ธรรมชาติที่ชื่อว่าปฐมฌาน เพราะอรรถว่า เป็นปฐม เพราะเป็นเบื้องต้นตามลำดับเทศนา และตามลำดับการเกิด จัดเป็นฌาน เพราะเพ่งอารมณ์ และเพราะเผาธรรมที่เป็นข้าศึก ได้แก่องค์ ๕ มีวิตก เป็นต้น ฯ จริงอยู่ เพราะความประชุมแห่งองค์ฌานเท่านั้น เรียกว่าฌาน ดุจการเรียกว่ารถ เพราะความประชุมแห่งส่วนมีกงเป็นต้นฉะนั้น ๆ สมจริงดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ในวิภังค์ว่า วิตก วิจาร ปีติ สุข จิตเตกัคคตา ชื่อว่า ฌานฯ กุศลจิตที่สัมปยุตด้วยปฐมฌาน ชื่อว่า ปฐมฌานกุศลจิต มีคำถามสอดเข้ามาว่า ก็เพราะเหตุไร เมื่อสัปยุตธรรมมีผัสสะ เป็นต้นแม้อย่างอื่นมีอยู่ ธรรม ๕ ประการเหล่านี้เท่านั้นท่านกล่าวไว้ ด้วยสามารถแห่งองค์ฌานทั้ง ๕ ฯ ข้าพเจ้าจะกล่าวเฉลย ธรรมทั้ง ๕ นี้เท่านั้น พระผู้มีพระภาค * ตรัสไว้ด้วยสามารถแห่งองค์ฌาน เพราะมีการเพ่งเป็นกิจ และเพราะ เป็นปฏิปักษ์โดยตรงแก่กามฉันท์เป็นต้น ฯ จริงอยู่ วิตกยกจิตขึ้นใน อารมณ์ วิจารย่อมตามผูกจิตไว้ในอารมณ์ ปีติกระทำความเอิบอิ่ม และสุขกระทำความเพิ่มพูนแก่จิตนั้น ในกาลนั้น เอกัคคตาอันความ ยกขึ้น ความตามผูก ความเอิบอิ่ม และความเพิ่มพูนเหล่านี้ส่งเสริม แล้วให้สัมปยุตธรรมเป็นไปตามตน โดยกิจคืออุ้มธารไว้ ย่อมวางจิตนั้น ไว้ในเอกัคคตารมณ์เสมอ และถูกต้อง คือตั้งจิตไว้เสมอด้วยอำนาจ ความเสมอกันของอินทรีย์ และโดยชอบโดยไม่มีความหดหู่และฟุ้งซ่าน เพราะธรรมที่เป็นปฏิปักษ์อยู่ห่างไกล ด้วยประการอย่างที่ว่ามานี้