อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา : หน้า 357/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 357 ต่าง ๆ มีอยู่ในปกรณ์นี้ ได้แก่ มหาปกรณ์อนันตนัยปัฏฐาน และ สมันตปัฏฐาน ฯ นัยที่ทรงแสดงไว้ในมหาปกรณ์นั้น ชื่อว่าปัฏฐานนัยฯ บทว่า ตตฺถ ได้แก่ บรรดานัยทั้ง ๒ นั้น ๆ ภาวะแห่งธรรมที่ มีปกติเกิดขึ้นโดยความเป็นแห่งปัจจัยธรรมนั้น ชื่อว่าทัพภาวภาวิภาพฯ ตัพภาวภาวิภาพนั้นแล เป็นเพียงอาการ, นัยอันท่านกำหนดด้วยเพียง อาการคือภาวะแห่งธรรมมีปกติเกิดขึ้น โดยความเป็นแห่งปัจจัยธรรมนั้น ชื่อว่าอันท่านกำหนดด้วยตัพภาวภาวิภาพฯ ด้วยคำนี้นั่นแล แม้ภาวะ แห่งนัยที่ท่านกำหนดโดยเป็นเพียงอาการคือธรรมที่มีเป็นปกติไม่เกิดขึ้น โดย ความไม่เป็นแห่งปัจจัยธรรมนั้น ก็เป็นอันท่านแสดงแล้วโดยอรรถ ฯ จริงอยู่ ลักษณะแห่งปัจจัย ควรแสดงด้วยอำนาจแห่งความคล้อยตาม และความตรงกันข้าม (หรือแย้งกัน) ฯ เพราะเหตุนั้น พระผู้มี พระภาคจึงตรัสว่า "เมื่อสิ่งนี้มี สิ่งนี้จึงมี เพราะสิ่งนี้เกิด สิ่งนี้จึงเกิด เมื่อสิ่งนี้ไม่มี สิ่งนี้จึงไม่มี เพราะสิ่งนี้ดับ สิ่งนี้จึงดับ " ธรรมที่ชื่อว่าปัจจัย เพราะอรรถว่า เป็นแดนอาศัยเป็นไปแห่ง ผลฯ ที่ชื่อว่าฐิติ เพราะอรรถว่า เป็นที่ตั้งอยู่แห่งผล โดยมีความ เป็นไปเนื่องด้วยเหตุนั้น ๆ ฐิติกล่าวคือปัจจัยที่เป็นไปต่างออกไปอีกรูป หนึ่ง คือพิเศษออกไป ชื่อว่าอาหัจจปัจจัยฐิติ ฯ ท่านอาจารย์ทำไว้ ในใจว่า จริงอยู่ ปฏิจจสมุปบาทนัย ไม่เล็งถึงความพิเศษที่นิยมปัจจัย มีเหตุปัจจัยเป็นต้น ย่อมเป็นไปโดยไม่พิเศษนัก เพราะเป็นไปมุ่งหมาย เพียงอาการ คือภาวะแห่งธรรมที่มีปกติเกิดขึ้น โดยความเป็นแห่งปัจจัย- ธรรมนั้น, ส่วนปัฏฐานนัยนี้เป็นไปพิเศษ หมายถึงอาการพิเศษคือความ